Cihan Harbi’nde Osmanlı Hilafeti ve Fas: Ahmed el-Heybe’nin Sultan Mehmed Reşad’a Mektubu

Year 2023, Volume: 11 Issue: Afrika, 1 - 17, 30.09.2023

Halil Kaya

https://doi.org/10.18506/anemon.1309023

Abstract

Fas’ta sömürgecilik karşıtı mücadele konusunda en dikkat çeken isimlerden bir tanesi Ahmed el-Heybe bin Şeyh Maülayneyn’dir. 30 Mart 1912’de Fransa’nın Fas’ta himaye rejimi tesis etmesinin hemen ardından Tiznit’te sultanlığını ilan ederek direnişe başlamış ve 1919’da vefat edene dek mücadelesini sürdürmüştür. I. Dünya Savaşı esnasında Osmanlı Devleti, “Cihad-ı Ekber” ilan ederek savaşa dini bir boyut kazandırmıştır. Her ne kadar bu cihat ilanı İslam Dünyası’nın her bir köşesinde tam olarak beklenen etkiyi yapmadıysa da Fas’ta birtakım tesirleri olmuştur. Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesiyle birlikte Fas’taki direniş hareketleri ile temasa geçilmiş ve bu hareketlere teknik destek sağlanmaya çalışmıştır. Ahmet el-Heybe de bu bağlamda Sultan Mehmed Reşad’a mektup göndererek Osmanlı Devleti’nden yardım talep etmiştir. Bu talep neticesinde Almanya ve Osmanlı Devleti ortak bir harekât ile Ahmet el-Heybe’ye subay ve mühimmat gönderme teşebbüsünde bulunmuştur. Bu makalede, Ahmet el-Heybe’nin direniş hareketinde Osmanlı Devleti’nin rolü merkeze alınacaktır. Ahmet el-Heybe’nin Sultan Mehmet Reşat’a gönderdiği ve Madrid’deki Osmanlı-Alman ittifakı temsilcilerinden aldığı mektuplar ve akabinde bölgeye gönderilen Osmanlı subayları üzerinden birincil kaynaklar kullanılarak bir değerlendirme yapılacaktır.

Keywords

Osmanlı Devleti, Fas, Ahmet el-Heybe, I. Dünya Savaşı, Propaganda

Thanks

Bu makalenin konusu olan mektuplardan bir tanesini, Genelkurmay ATASE Arşivi'ndeki çalışmaları esnasında bulup benimle paylaşma nezaketini gösteren Dr. Polat Safi'ye şükranlarımı sunarım.

The Ottoman Caliphate and Morocco during the World War I: Ahmed al-Hiba's Letter to Sultan Mehmed Reşad

Abstract

One of the most notable figures in the anti-colonial struggle in Morocco is Ahmed al-Hiba b. Sheikh Ma al-Aynayn. Immediately after the establishment of the French protectorate in Morocco on March 30, 1912, he declared his sultanate in Tiznit and initiated resistance, which he continued until his death in 1919. During World War I, the Ottoman Empire declared the "Great Jihad" to give the war a religious dimension. Although this proclamation of jihad did not have the desired impact in every part of the Islamic world, it had some effects in Morocco. As the Ottoman Empire entered the war, contacts were made with the resistance movements in Morocco, and attempts were made to provide technical support to these movements. Ahmed al-Hiba, in this context, sent a letter to Sultan Mehmed Reşad requesting assistance from the Ottoman Empire. As a result of this request, Germany and the Ottoman Empire attempted to send officers and ammunition to Ahmed al-Hiba through a joint operation. This article will focus on the role of the Ottoman Empire in Ahmed al-Hiba's resistance movement. An assessment will be made using primary sources, including the letters Ahmed al-Hiba sent to Sultan Mehmed Reşad and those he received from representatives of the Ottoman-German alliance in Madrid, as well as the Ottoman officers sent to the region.

Keywords

Ottoman Empire, Morocco, Ahmed al-Hiba, World War I, Propaganda

References

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Hariciye Nezareti (HR.) Siyasi (SYS.): D.2392, G5, 49-55 ; D.2393, G.2, 53; D.2393, G.2, 57; D.2393, G.2, 62.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı (ATASE)
• Birinci Dünya Harbi (BDH.): Kls.1833, D.207, 23.
• Foreign Office (FO)
• 371/1114 ; 413/57.
• Centre des Archives diplomatiques de La Courneuve (CADC)
• 206CPCOM/433.
• Diğer Kaynaklar
• Agrour, R. (2018). La harka du Jninar: Un épisode de la Grande Guerre dans le Sud-ouest marocain (mars-mai 1917). Hespéris-Tamuda, 159-175.
• Anonim. (1918). El Hiba et le Allemands. Afrique Française, 24-25.
• Bekraoui, M. (2009). Les Marocains dans la Grande Guerre 1914-1919. Rabat: Publication de la Commission Marocaine d'Histoire Militaire.
• Burke III, E. (1972). Pan-Islam and Moroccan Resistance to French Colonial Penetration, 1900-1912. The Journal of African History, 97-118.
• Burke III, E. (1975). Moroccan Resistance, Pan-Islam and German War Strategy, 1914-1918. Francia, 434-464.
• Burke III, E. (1976). Prelude to Protectorate in Morocco : Precolonial Protest and Resistance, 1860-1912. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• Correale, F. (2008). Le panislamisme d'Abd al-Malik ben Abd al-Qadir Muhyi al-Din (1914-1924). Une alternative au Maroc alaouite ? P. Gandolfi içinde, Le Maroc aujourd'huir (s. 75-98). Venezia: Il Ponte.
• Correale, F. (2014). La Grande Guerre des trafiquants. Paris: L'Harmattan.
• Ferhat, H. (1999). Chérifisme et Enjeux du Pouvoir au Maroc. Oriente Moderno, 473-482.
• Kaya, H. (2019, Temmuz). L'Empire Ottoman et les Mouvements de Résistance au Maroc pendant la Grande Guerre. Tez. Rabat, Fas: Uluslararası Rabat Üniversitesi.
• Kaya, H. (2022). Ottoman Empire and Moroccan Resistance to the French Protectorate in the First World War: Activities of Teşkilat-ı Mahsusa in Morocco. History Studies, 41-55.
• Kon, K. (2011). Almanya'nın İslam Stratejisi Mimarlarından Max Von Oppenheim ve Bu Konudaki Üç Memorandumu. Tarih Dergisi, 211-251.
• Laroui, A. (2001). Les origines sociales et culturelles du nationalisme marocain (1830-1912). Casablanca: Centre Culturel Arabe.
• Mertoğlu, S. (2009). Osmanlı Hilafeti, Almanya ve Mağribli Aktivistler, 1914-1918. Osmanlı Döneminde Mağrib ve Batı Akdeniz ve Milletlerarası Kongre Tebliğleri, 169-186.
• Özel, A. (2019). Muhammed Mustafa Mâülayneyn. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• Rivet, D. (1988). Lyautey et l'institution du protectorat français au Maroc (1912-1925). Paris: L'Harmattan.
• Segonzag, R. d. (1917). El Hiba fils de Ma El Ainin. Bulletin de Comité de l'Afrique Française, 62-67.
• Soussi, E. M. (2013). Le Caid Najem. Rabat: Institut Royal de la Culture Amazighe.
• Tetik, A. (2014). Teşkilat-ı Mahsusa (Umur-ı Şarkıyye Dairesi) Tarihi, Cilt I : 1914-1916. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Traore, A. (1981). Cheikh Ma el Aïnïn ou la dernière résistance saharienne (1831-1910). C. H.-P. Jean Devisse içinde, 2000 ans d'histoire africaine: le sol, la parole et l'écrit. Mélanges en hommage à Raymond Mauny (s. 997-1012). Paris: Société française d'histoire d'outre-mer.
• Ünalp, F. R. (2019). Birinci Dünya Savaşında Fas: Teşkilat-ı Mahsusa Faaliyetleri ve Alman-Osmanlı Propagandalarına İlişkin Batı Kaynaklı Değerlendirmeler. 2. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi (s. 363-373). Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı.