Yeni Dünya’ya (Amerika) Eski Dünya’dan Bakmak: Târîh-i Hindi Garbî’de Hayvanlar

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 1133 - 1188, 30.08.2025

Ahmet İğdi

Abstract

Geçmişte Yeni Dünya olarak adlandırılan Amerika kıtasının keşfi, dünya tarihinde önemli bir dönüşüme sebep olmuştur. Kıtayla ilgili Osmanlı Türkçesiyle kaleme alınan ilk müstakil çalışma olan Târîh-i Hindî Garbî, 16. yüzyılda yazılmış olup, Osmanlıları keşfedilmekte olan Amerika kıtasının yeraltı ve yerüstü zenginliklerinden faydalanabilmeleri için keşif seferlerine katılmaya teşvik etmiştir. Yeni kıtanın coğrafyasını, madenlerini, fauna ve florasını anlatan bu eser, aynı zamanda kıtadaki hayvanlar hakkında detaylı bilgiler sunmaktadır. Bu çalışma, Târîh-i Hindî Garbî adlı eserin, Osmanlı doğa tarihi yazını içindeki yerini, Amerika kıtasında yaşayan hayvanlar özelinde incelemektedir. Kıtanın keşfine dair literatür, karşılaştırmalı olarak ele alınmış ve eserin Osmanlı doğa bilimine olan katkıları irdelenmiştir. Daha çok gözleme dayalı bilgiler aktarması bakımından kendisinden önceki acâibü’l-mahlûkât türü eserlerden belli ölçüde ayrışan metin, balık adamlar gibi bazı efsanevi varlıklara yer vermesiyle bu geleneğin bir devamı niteliğini de taşır. Târîh-i Hindî Garbî, bizon, manati, tapir, armadillo ve sinek kuşu gibi Amerika’ya özgü canlıları tanıtırken, bunlardan bazılarını resimlemiş ve bu hayvanların özelliklerini aktarmıştır. Ayrıca eser, Amerika’nın yerli dillerindeki bazı kelimelerin Osmanlı Türkçesine ilk kez aktarıldığı bir metin olması bakımından da büyük önem taşımaktadır.

Keywords

İslam Tarihi , Osmanlı Coğrafyacılığı , Doğa Tarihi , Amerika’nın Keşfi , Târîh-i Hindi Garbî , Hayvanlar

New World (America) from the Old World: Animals in Tārīkh-i Hind-i Gharbī*

Abstract

The discovery of the American continent, formerly known as the New World, caused a significant transformation in world history. The first independent work on the continent written in Ottoman Turkish, Tārīkh-i Hind-i Gharbī , was written in the 16th century and encouraged the Ottomans to participate in expeditions to benefit from the underground and aboveground riches of the American continent that was being discovered. This work, which describes the geography, mines, fauna and flora of the new continent, also provides detailed information about the animals on the continent. This study examines the place of Tārīkh-i Hind-i Gharbī in Ottoman natural history literature, with a special focus on animals living on the American continent. The literature on the discovery of the continent is comparatively examined and the work's contributions to Ottoman natural science are examined. The text, which differs to a certain extent from the previous works of the acaibü'l-mahlukât genre in that it conveys information based mostly on observation, also carries the nature of a continuation of this tradition by including some mythical creatures such as fishmen. While introducing creatures native to America such as bison, manatee, tapir, armadillo and hummingbird, Tārīkh-i Hind-i Gharbī illustrated some of them and conveyed the characteristics of these animals. In addition, the work is of great importance as it is a text in which some words from the native languages of America are transferred to Ottoman Turkish for the first time.

Keywords

History of Islam , Ottoman Geography , Natural History , Discovery of America , Tārīkh-i Hind-i Gharbī , Animals

References

• Abdurrahman Efendi, B. (1288). Tercüme-i seyahatname-i Brezilya. Matbaa-i Âmire.
• Adıvar, A. A. (1970). Osmanlı Türklerinde ilim. Remzi Kitabevi.
• Afyoncu, E. (2003). Mehmed Said Paşa, Yirmisekizçelebizâde. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 28, ss. 524-526). TDV Yayınları.
• Ahmed Vefik Paşa. (1293). Lehce-i Osmânî (C. 2). Tabhâne-i Âmire.
• Ak, M. (2004). Osmanlı Coğrafya çalışmaları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 4, 163-212.
• Arnold, D. (1995). Coğrafi keşifler tarihi. Alan Yayıncılık.
• Babinger, F., İbrahim Müteferrika, Beşikçi, M., Kuran-Burçoğlu, N., & Kiel, M. (Ed.). (2004). Müteferrika ve Osmanlı matbaası. Tarih Vakfı Yurt Yayınları. balina—Nişanyan Sözlük. (t.y.). Geliş tarihi 11 Temmuz 2025, gönderen https://www.nisanyansozluk.com/kelime/balina.
• Boorstin, D. J. (1996). Keşifler ve buluşlar: İnsanın kendini ve dünyayı araştırmasının öyküsü (Fatoş Dilber, Çev.). Türkiye İş Bankası.
• Büke, H. (2010). Seydi Ali Reis-Kitabü’l-Muhit [Yüksek Lisans Tezi]. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Casale, G. (2023). Osmanlı’nın keşif çağı. Fol.
• Copassi, A. E. (1897). Kristof Kolomb’un rüfekasından Pieter Devos’un Amerika keşfine dair Olan Hatıratı. Matbaa-i Ebüzziya.
• Crosby, A. W. (2004). Dünya benimdir: Avrupa ekolojik emperyalizmi 900-1900 (çev.: Bilgi Altınok, Çev.). Kitap Yayınevi.
• Darwin, C. R., Wilson, E. O., Turhan, Ç., Eren, Ş., Karakaş, O., & Kahraman, İ. (2023). Beagle yolculuğu. Ayrıntı Yayınları.
• Demirsoy, A. (1996). Genel ve Türkiye zoocoğrafyası. Meteksan Basımevi.
• Eduardo De Almeida Navarro. (2007). Dicionário tupi antigo a língua ındígena clássica do Brasil. http://archive.org/details/dico-tupi-navarro.
• Eliade, M. (2003). Dinler Tarihine Giriş (L. Arslan, Çev.). Kabalcı Yayınları.
• Erzurûmî, İ. H. (1330). Marifetname. Matbaa-i Ahmed Kamil.
• Evliya Çelebi. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi seyahatnamesi: Mısır, Sudan, Habeşistan, Somali, Cibuti, Kenya, Tanzanya. Yapı Kredi Yayınları.
• Gerçek, S. N. (1939). Türk Matbaacılığı: Müteferrika Matbaası. Maarif Vekaleti.
• Goodrıch, T. D. (1985). Osmanlı Amerika araştırmaları XVI. yüzyıla ait tarih-i hind-i garbi adlı eserin kaynakları ile ilgili bir araştırma (H. G. Yurdaydın, Çev.). BELLETEN, 49(195), 667-692. https://doi.org/10.37879/ttkbelleten.998481
• Goodrich, T. D. (1990). The Ottoman Turks and the new world: A study of Tarih-i Hind-i Garbi and sixteenth-century Ottoman Americana. Otto Harrassowitz.
• Grafton, A. (2004). Yeni dünyalar, eski metinler (F. Savcı, Çev.; 1. bs). Kitap Yayınevi.
• Hagen, G. (2015). Bir Osmanlı coğrafyacısı iş başında: Katib Çelebi’nin cihannüma’sı ve düşünce dünyası. Küre Yayınları.
• Hanilçe, M. (2022). Coğrafi keşifler. Selenge Yayınları.
• Hartog, F. (2000). Tarih, başkalık, zamansallık. (A. kahiloğulları, Çev.) Dost Kitabevi.
• Hattat Mehmed Raif Efendi. (1857). Bahsi evvel Venedik ve Cenevizli Gemicilerinin keşf eylediği Cezayir ve Saniya Kristof Kolomb’un Amerika’yı bulması beyanındadır.
• Helva, İ. B., & Akşit, M. (2011). Hindinin kökeni ve yayılışı. 7. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi. hindi—Nişanyan Sözlük. (t.y.). Geliş tarihi 10 Temmuz 2025, gönderen https://www.nisanyansozluk.com/kelime/hindi
• iguana—Nişanyan Sözlük. (t.y.). Geliş tarihi 11 Temmuz 2025, gönderen https://www.nisanyansozluk.com/kelime/iguana
• İlyas Hanna. (2010). İlyas Hanna seyahatnamesi: Bir Osmanlı tebaasının Güney Amerika yolculuğu 1668-1683. Kitap Yayınevi.
• İzgi, C. (2003). Mehmed Suûdî Efendi. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 28, ss. 526-527). TDV Yayınları.
• İzgi, C. (2019). Osmanlı Medreselerinde İlim. Küre Yayınları. jaguar—Nişanyan Sözlük. (t.y.). Geliş tarihi 10 Temmuz 2025, gönderen https://www.nisanyansozluk.com/kelime/jaguar
• Karttunen, F. (1983). An analytical dictionary of Nahuatl. University of Texas.
• Katip Çelebi, H. H. M. b. A. (2010). Cihannümâ. İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Kazvînî, E. Y. Z. b. M. b. M. (2000). Acâibü’l-Mahlukât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdat. Müessetü’l-E‘lemî li’l-Matbûaât.
• Kırmaci, Y. (2015). 16. Yüzyılda sıra dışı bir eser: Tarih-i Hindi Garbi. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı -III (Edebiyat-Tarih) 14-17 Mayıs 2015, Kütahya, 185-195.
• Kopassis, A. E. (1310). Tarih-i keşf ve feth-i Amerika. Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
• Miquel, A. (2003). Arap coğrafyacılarının gözünden 1000 yılında İslam dünyası ve yabancı Diyarlar. (A. Berktay, Çev.). İstanbul : Kitap Yayınevi.
• Ökte, E. Z. (Ed.). (1999). Tarih-i Hind-i Garbî veya Hadîs-i Nev (Fuat Yavuz, Ayhan Özyurt, & Tevfik Temelkuran, Çev.). Tarihi Araştırmalar Vakfı İstanbul Araştırma Vakfı.
• Öztürk, Ö. (2012). Yeni Dünyanın Keşfi: Târîh-i Hind-i Garbî Hadîs-i Nev (İstanbul Topkapı sarayı müzesi kütüphanesi r.1488) ve Resimleri [Yüksek Lisans Tezi]. Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öztürk, U. (2022). II. Murad dönemi yazılı kültürü [Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Raleigh, S. W. (1893). The Discovery of Guiana. The Mershon Company Publishers.
• Roberts, W. (1297). Amerika Târîh-i Keşfi (Abdulgaffar Enis Efendi, Çev.). el-Cevâib Matbaası.
• Sarıcaoğlu, F. (2014). Piri Reis’in Dünya Haritası 1513 = The world map of Piri Reis 1513. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Sezgin, F. (2013). Amerika kıtasının Müslüman denizciler tarafından Kolomb öncesi keşfi ve Piri Reis. Boyut Yayıncılık.
• Suûdî, M. b. E. el-Hasan. (2019). Tarih-i Yeni Dünya Hadis-i Nev: Tahlil-metin ve tıpkı basım. Akıl Fikir Yayınları.
• Süheyla Artemel (Ed.). (1987). Tarih-i Hind-i Garbi veya Hadis-i Nev a History of the Discovery of America. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Tezcan, B. (2012). The many lives of the first Non-Western history of the Americas: From the new report to the history of the west indies. Osmanlı Araştırmaları, 40(40), 1-38.
• The Discovery of Guiana. (2024). İçinde Wikipedia. https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Discovery_of_Guiana&oldid=1260947065
• Toderini, G. (2018). Türklerin yazılı kültürü ve edebiyatı (Mehmet Serdar Bekar, Çev.). Yeditepe Yayınevi.
• Turan, H. (2023). Süleymaniye kütüphanesi fatih 4171 ve Laleli 1991 No’lu acâibü’l-mahlûkât ve ğarâibü'l-mevcûdât nüshalarındaki hatime tasvirlerinin mukayesesi. Sanat Tarihi Dergisi, 32(1), Article 1. https://doi.org/10.29135/std.1135325
• Türkay, C. (1999). Osmanlı Türklerinde coğrafya. Milli Eğitim Bakanlığı.
• Watson, P. (2023). Büyük bölünme (Ş. Alpagut, Çev.). Say Yayınları.
• Yıldız, A. (2010). Klasik Türk edebiyatında “Neheng” kelimesi üzerine. Erdem, 56, 179-196.
• Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi. (2017). Paris’te Bir Osmanlı sefiri: Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin Fransa seyahatnamesi (7. bs., Ed.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Yurdagül, A. (2019). Bartınlı İbrahim Hamdi Efendi’nin atlası’nda Rumeli [Yüksek Lisans Tezi]. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.