Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde İç Anadolu Bölgesindeki Tekke ve Zâviyeler ve Helal Yaşamı Yaygınlaştırıcı Rolleri

Year 2023, Volume: 5 Issue: 1, 53 - 61, 30.06.2023

Sema Dülgar

Abstract

Seyahatnâmeler yazıldığı yüzyılı farklı yönleriyle ortaya koyan nadir eserlerdir. 17. yüzyılın en önemli seyyahlarından birisi olan Evliya Çelebi, Seyahatnâmesi ile Osmanlı’nın bu yüzyıldaki sosyal, siyasi ve kültür dünyasını perdesiz aktarmaktadır. Bu dünya içerisinde bize sunduğu meselelerden birisi de tasavvuf ve onun halka tezahürünün önemli göstergelerinden biri olan tekke ve zaviyelerdir. Evliya Çelebi’ye göre bu kurumlar, Osmanlı Devleti’nde iskan siyasetinin araçları olduklarından dolayı padişahlar tarafından desteklenmişlerdi. Tekke ve zaviyeler, toplumsal hayatta ise yerleşime açılmamış ıssız bir bölgenin hem maddi hem manevi açıdan canlandırıldığı, yolcunun, fakirin ihtiyaçlarını giderebileceği misafirhane, musikinin meşk edildiği, esnaf ve sanatkarların buluştuğu ve aralarında yardımlaşma ortamının sağlandığı nokta, ruhun terbiye edildiği ve dinlendiği muhitlerdi. Böylece tekke ve zâviyeler helal yaşamın maddi ve manevi öğelerini destekleyici unsurlardan olmaktaydı. Evliya Çelebi, tekkelerdeki değişim konusunu kişilerin davranışları üzerinden ele almış ve uzun süreçli bir eğitimden bahsetmiştir. Bu çalışmada, Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi esas alınarak, seyyahın İç Anadolu’da ziyaret ettiği tekke ve zâviyeler hakkındaki gözlemleri; toplumsal hayattaki rolleri, mimari yapıları, eğitim faaliyetleri, devlet-tekke ilişkileri, tasavvuf düşüncesi ve sistemi, tekkelerdeki değişime karşı tutumları farklı kaynaklar ile mukayese edilerek incelenmiştir.

Abstract
Traveles are rare works that reveal different aspects of the century in which they were written. Evliya Çelebi, one of the most important travelers of the 17th century, clearly conveys the social, political and cultural world of the Ottoman Empire in this century in his travel book. One of the subjects presented to us in this world is Sufism and the other is dervish lodges and zawiyah, which are one of the most important indicators of the influence of Sufism on the people. According to Evliya Çelebi, these institutions were supported by the sultans because they were tools of the settlement policy in the Ottoman Empire. Dervish lodges and zawiyah, in social life, it is seen that an unsettled region is enriched both morally and materially as well as guesthouses where the traveler and the poor can meet ther needs and where music is practiced and where tradesmen and craftsmen met. After all, they were the intitutions where the soul was trained and rested. Thus dervish lodges and zawiyah were among the supporting elements of the material and spiritual elements of halal life. Evliye Çelebi dealt with the subject of change in dervish lodges and zawiyah through the behavior of people and speak of a long-term education. İn this study, based on the travel book of Evliye Çelebi, the traveler’s observations about the dervish lodges and zawiyah he visited in Central Anatolia;their roles in society, architectural structures, training activities, state-tekke relations, sufi thought and system, attitudes towards change in dervish lodges were examined by comparing them with different sources.

Keywords

Tekke, Zaviye, Evliya Çelebi, Anadolu, Helal Yaşam, Osmanlı Devleti, Tasavvuf

References

• Akyüz, Y. (2018). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi.
• Arifoğlu, Y. (2013). XVIII. Yüzyıl İle XI. Yüzyıllar Arasında Horasan’ın Dini ve Sosyal Yapısı, (Yayınlanmış yüksek lisans tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Barkan, Ö.L. (2015). Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I. İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler. İnsan ve İnsan Dergisi. 2(5), 11-13.
• Barkan, Ö. L. (2003). İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeleri. (Dü) C. Çiftçi. Tasavvuf Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Çelebi, E. (2005). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. İş Bankası Yayınları: İstanbul.
• Demir, N. E. & Dursun, M. (2006) Battal-nâme. Hece Yayınları: Ankara.
• El-Fârûkî, İ.R. & El-Fârûkî, L.L. (1999) İslam Kültür Atlası. İstanbul: İnkılâb Yayınevi.
• Farooqhi, S. (2008) Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayat. Doğubatı Yayınları:Ankara.
• Gündüz, İ. (2019). Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları.
• Güngör, E. (2018). İslam Tasavvufunun Meseleleri. Yer-Su Yayınevi: İstanbul.
• İbn Haldun. (2019). Tasavvufun Mahiyeti. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Işık, Z. (2017) Tekkedeki İktidar. Çizgi Kitabevi: Konya.
• Gazali, İ. (2014). İhyâ-u Ulûm’id-Dîn. Merve Yayınları: İstanbul.
• Kara, M. (2019). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. Dergah Yayınları: İstanbul.
• Kara, M. (1990). Tekkeler ve Zâviyeler. Dergah Yayınları. İstanbul.
• Kara, M. (1999). Tarikatlar Dünyasına Genel Bir Bakış. İslâmiyât Dergisi. 2(3), 73.
• Kara, M. (2005). Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları. Dergah Yayınları: İstanbul.
• Karazeybek, M. & Polat, Z. & Ilgar, Y. (2005). Afyonkarahisar Vakıf Eserleri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları: Ankara.
• Kazıcı, Z. (2019). Osmanlı’da Vakıf Medeniyeti. Kayıhan Yayınları: İstanbul.
• Ocak, A. Y. (1990). Türk Sufîliğine Bakışlar. İletişim Yayınları: İstanbul.
• Ocak, A. Y. (2021). Osmanlı İmparatorluğu ve İslam. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Özçelik, M. (2012) Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Mevlâna Mesneviler ve Mevlevihâneler. Rûmî Yayınları: Konya.
• Öztuna, Y. (1978). Büyük Türkiye Tarihi. Ötüken Yayınları: İstanbul.
• Sarıçam, İ. & Erşahin, S. (2018). İslam Medeniyet Tarihi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: Ankara.
• Sühreverdi, Ş. (2022). Tasavvufun Esasları I. H. K. Yılmaz & İ. Gündüz (Dü) İber Yayınları: İstanbul.
• Şahin, H. (2020). Dervişler, Fakihler, Gaziler: Erken Osmanlı Döneminde Dinî Zümreler (1300-1400). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Şahin, H. (2004) TDV İslam Ansiklopedisi. Menâkıbnâme. İSAM: Ankara.
• Uludağ, S. (2020). İslâm ve Musiki. Dergah Yayınları: İstanbul.
• Yediyıldız, B. (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yılmaz, K. (2017). Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. Ensar Neşriyat: İstanbul.