The Practical Function Of Linguistic Rationales In Arabic Morphology: An Examination Of Rationales Applied In Māḍī Verb Forms

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 487 - 514, 17.08.2025

Nihat Tarı

https://doi.org/10.52115/apjir.1710395

Abstract

This study systematically examines the practical function of the concept of ʿilla (the rationales underlying linguistic rules) within Arabic morphology (ṣarf), specifically its role in the formation of the fourteen conjugational paradigms of the sulāsī mujarrad māḍī verb (triliteral simple past tense verb). Aiming to address a gap in the literature, the research focuses on the applicability of ʿilla in language teaching rather than purely theoretical debates. Analysis based on classical ṣarf sources (al-Amthila, Marāḥ al-arvāḥ, al-Maqṣūd and their commentaries) reveals that ʿilal such as taḥfīf (ease of articulation), tashbīh (analogical assimilation), farq (preventing semantic confusion), aṣāla (structural integrity), and munāsaba (phonetic compatibility) are decisive in constructing māḍī forms. For instance, the fatḥah vowel sign in ḍaraba (ضَرَبَ) is explained by “balance” and “proximity to sukūn” rationales; the addition of alif in ḍarabnā (ضَرَبْنَا)prevents confusion with ḍarabna (ضَرَبْنَ) (farq ʿilla). The findings demonstrate that ʿilal have a critical function in ensuring the morphological consistency of the language, offering an analytical learning model as an alternative to rote memorization, and in pursuit of the logical foundations of rules. The study highlights the efficacy of an ʿilla-based methodology in Arabic language education and provides a framework for research on other verb conjugations and nominal forms.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric , ʿIlm al-ṣarf , Verb Māḍī , al-ʿIlla , al-Taʿlīl

SARF İLMİNDE İLLETLERİN PRATİK İŞLEVİ: MÂZÎ FİİL FORMLARINDA UYGULANAN İLLETLERİN İNCELENMESİ

Abstract

Bu çalışma, Arap dilbiliminde “illet” kavramının (dil kurallarının ardındaki rasyonel gerekçeler) sarf ilmindeki pratik işlevini, özellikle sülâsî mücerred mâzî fiilin on dört çekim formunun oluşum sürecindeki rolünü sistematik olarak incelemektedir. Literatürdeki boşluğu doldurmayı hedefleyen araştırma, illetin salt teorik tartışmalardan ziyade dil öğretimindeki uygulanabilirliğine odaklanır. Klasik sarf kaynakları (el-Emsile, Merâhü’l-ervâh, el-Maksûd ve bunların şerhleri) temel alınarak yürütülen analiz, mâzî formların yapılandırılmasında tahfîf (telaffuz kolaylığı), teşbih (benzetme), fark (anlam karışıklığını önleme), asâlet (yapısal tutarlılık) ve münâsebet (fonetik uyum) gibi illetlerin belirleyici olduğunu ortaya koyar. Örneğin, daraba (ضَرَبَ) formundaki fetha harekesi “denge” ve “sükûna yakınlık” illetleriyle; darabnâ (ضَرَبْنَا) formundaki elif eklenmesi ise darabne (ضَرَبْنَ) ile karışıklığı engelleme (fark illeti) amacıyla açıklanır. Bulgular, illetlerin dilin morfolojik tutarlılığını sağlamada, ezberci yaklaşıma alternatif analitik bir öğrenme modeli sunmada ve kuralların mantıksal temellerini kavramada kritik işleve sahip olduğunu kanıtlar. Çalışma, Arapça dil eğitiminde illet temelli metodolojinin etkinliğini vurgulayarak diğer fiil çekimlerine ve isim formlarına yönelik araştırmalar için çerçeve sunmaktadır.

Keywords

Arap dili ve Belagati , Sarf İlmi , Mâzî Fiil , İllet , Taʻlîl

References

• Abdülkerîm el-ʻÂnî, Ahmed Safâ’ Abdülazîz. “et-Taʻlîlü’s-sarfî fi’d-dirâsâti’l-lügaviyeti’l-ʻArabiyyeti’l-hadîse”. Mecelletü Câmiaʻtu Kerkük li’d-dirâsâti’l-insâniyye 10/1 (2015), 183-208.
• ʻAynî, Ebû Muhammed Bedreddîn Muhammed b. Ahmed. Melâhü’l-elvâh fi şerhi Merâhi’l-ervâh fi’s-sarf. thk. Abdüssettar Cevâd. Mecelletü’l-mevrid el-ʻIrakıyye, 1975.
• Azize Fevvâl, Bâbetî. el-Mu’cemü’l-müfassal fi’n-nahvi’l-ʻArabî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ʻilmiyye, 1992.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhâh tacü’l-luga ve sıhâhi’l-Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-ʻilm li’l-melâyîn, 1990.
• Cumahî, Ebû Abdullah Muhammed b. Sellâm. Tabakâtu fuhûli’ş-şuʻarâ. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Cidde: Matbaʻatu’l-medenî, ts.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. ʻAlî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Taʻrîfât. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ʻilmiyye, 1983.
• Dayf, Şevkî. Teysîrü’n-nahvit’taʻlîmî kadîmen ve hadîsen. Kahire: Daru’l-maʻârif, 1986.
• Dîneverî, Hüseyin b. Mûsâ el-Celîs. Simârü’s-sınâʻa fî ʻilmi’l-ʻArabiyye. thk. Muhammed Hâlid Fâdıl. Riyad: Câmiʻatu Muhammed b. Suʻûd el-İslâmiyye, 1990.
• Dunkûz, Şemseddîn Ahmed b. Ali. Şerhu Merâhi’l-ervâh. Kahire: Şeriketu ve mektebetu ve Matbaʻatu Mustafâ el- Bâbî el-Halebî ve Evlâduhu, 1302.
• Ebbâh, Muhammed Muhtar Veled. Târihu’n-nahvi’l-‘Arabî fi’l-maşriki ve’l-magrib. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ʻilmiyye, 2. Basım, 2008.
• Ebu’l-Fidâ, ʻİmâdüddîn el-Melikü’l-Müeyyed İsmâʻîl b. ʻAlî. Kitâbü’l-künnâş fî fenneyi’n-nahv ve’s-sarf. thk. Riyaz b. Hasan el-Havvâm. Sayda: el-Mektebetu’l-ʻasriyye, 2000.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. el-İgrâb fi cedeli’l-iʻrâb. thk. Saʻîd el-Efgânî. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1957.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Lumaʻu’l-edille fi usûli’n-nahv. thk. Saʻîd el-Efgânî. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1957.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Nüzhetü’l-elibbâ fî tabakâti’l-üdebÂ. thk. İbrâhîm es-Sâmerrâî. Zerka: Mektebetu’l-Menâr, 1985.
• Eskicizâde, ʻAlî b. Hüseyin Medhî Efendi el-Edirnevî. Emsile şerhi. Dâru’t-tıbâʻati’l-ʻâmire, 1251.
• Esterâbâdî, Ebu’l-Fedâil Rükneddîn Hasan b. Şerefşâh el-Hüseynî. Şerhu Şâfiyeti İbni’l-Hâcib. thk. Abdülmaksûd Muhammed Abdülmaksûd. Mektebetü’s-sakâfeti’d-dîniyye, 2004.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yaʻkûb b. Muhammed. el-Kâmâsü’l-muhît. thk. Muhammed Naʻîm Arkûsî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2005.
• Gumilar, Rizkî. “el-ʻİlletü’n-nahviyye ʻinde’l-mutakaddimîn ve’l-müteahhirîn”. Nady Al-Adab 16/2 (2019), 89-102. Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût. Muʻcemü’l-üdeba. thk. İhsan Abbâs 626/1. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hasan, Abbâs. en-Nahvü’l-vâfî. Kâhire: Dâru’l-maʻârif, 1973.
• Hüsâmeddîn, Ebu’l-Fadâil Ahmed b. ʻAlî b. Mesʻûd. Merâhü’l-ervâh. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-ʻArabî, 1430.
• Hüseyin, Muhammed el-Hıdır. Dirâsâtün fi’l-Arabiyye ve târîhihâ. Dımaşk: el-Mektebu’l-İslâmî, Mektebetü Dâri’lfeth, 1960.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsılî. el-Hasâis. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Kahire: Dâru’l-kutubi’l- Mısriyye, 1952.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. Muʻcemu mekâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1979.
• İbn Madâ, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdurrahmân b. Muhammed, 592/1196. “Mukaddime”. er-Red ale’n-nühât. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-fikri’l-ʻArabî, 1947.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. ʻAli el-Ensârî. Lisânu'l-ʻArab. Beyrut: Dâru sâdır, ts.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasan ʻAlî b. İsmâʻîl. el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-aʻzam fi’l-luga. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 11 Cilt. Dâru’l-kutubi’l-ʻilmiyye, 2000.
• İbn Usfur, Ebu’l-Hasan ʻAlî b. Mü’min el-İşbilî. Şerhu Cümeli’z-Zeccâcî. thk. Sâhib Ebû Cenâh. Vizâretü’l-evkâf ve’şŞuûni’l- İslâmiyye, 1980.
• İbnü’l-Kıfti, Ebu’l-Hasan Cemaleddîn ʻAlî b. Yûsuf b. İbrâhim. İnbahü’r-ruvât ʻalâ enbahi’n-nühât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. Beyrut: Dâru’l-fikri’l-ʻArabî, 1982.
• İbnü’l-Verrâk, Ebu’l-Hasan Muhammed b. Abdullah. ʻİlelü’n-nahv. thk. Muhammed Câsim Muhammed ed-Derviş. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1999.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî. el-Usûl fi’n-nahv. ed. Abdülhüseyin el-Fetlî. Beyrut: Müessesetü’rrisâle, 1996.
• Kefevî, Muhammed b. Hamîd. Şerhü’l-binâ. Matbaa-i âmire, 1306.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. el-Felâh Şerhu’l-Merâh. İstanbul: Seyyid Muhammed ʻAlî el-Hâc, 1855.
• Kuyucaklı, Abdullah Efendi. “Ezheru’ş-şurûh”. Kuyucaklı Abdullah Efendi ve Ezherü’ş-şurûh Adlı Eseri (İnceleme ve Tahkik). Kitap editörü Haz. Mehmet Emin Yağcı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013.
• Mahzumî, Mehdî. Fi’n-nahvi’l-’Arabî: kavâid ve tatbîk. Beyrut: Dâru’r-râid el-ʻArabî, 1986.
• Mübarek, Mazin. en-Nanvü’l-Arabî el-İlletü’n-nahviyye neş’etühâ ve tetavvuruhâ. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Naîmî, Ahmed Sihâm Reşîd. “et-Ta’lîlü’s-sarfî inde’z-Zardînî fî kitâbihi’l-Evdah”. Mecelletü Midâdi’l-Âdâb 13/32 (2023), 37-60.
• Nâsıf, Alî en-Necdî. Sîbeveyh İmâmü’n-nuhât. Kahire: Âlemü’l-kutub, ts.
• Nâzırü’l-Ceyş, Ebu Abdullah Muhibbüddin Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdüddâim. Temhîdü’l-kavâid bi-şerhi Teshîli’l-fevâid. thk. ʻAlî Muhammed Fahir vd. Dâru’l-kutubi’l-ʻilmiyye, 1428.
• Radî el-Esterabadî, Radıyyüddin Necmeddin Muhammed b. Hasan. Şerhu Şafiyeti İbni’l-Hâcib. thk. Muhammed Nur Hasan, Muhammed Zagraf. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ʻilmiyye, 1975.
• Rakîk, Kemâl. “el-ʻİlle fi’n-nahvi’l-Arabî el-mefhûm ve’l-mustalah nemâzic min kitâb Sîbeveyhi”. el-Lugati’l- ʻArabiyye 18/1 (2016), 103-140.
• Rummânî, Ebu’l-Hasen Alî b. Îsâ b. ʻAlî el-Bağdâdî. Risâletü’l-hudûd. thk. İbrahim es-Samerrâî. Amman: Dâru’l-fikr, ts.
• Samerrâî, İbrahim. en-Nahvü’l-ʻArabî: Nakd ve binâ. thk. Subhî es-Sâlih. Beyrut: Daru’s-sadâk, ts.
• Sırrî, Süleymân. Kifâyetü’l-müntehî fî şerhi Kifâyetü’l-mübtedî min ʻilmi’s-sarf. İstanbul: Matbaa-i âmire, 1312.
• Sîbeveyhi. el-Kitâb. Kahire: Mektebetu’l-hâncî, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Saîd Hasan b. Abdullah b. Merzübân. Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdilî, ʻAlî Seyyid ʻAlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ʻilmiyye, 2008.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celaleddin Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İktirâh fi usûli’n-nahv ve cedelihî. thk. Abdülhakîm ‘Atiyye. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2006.
• Sürûrî, Muslihiddin Mustafa b. Şaban. Haz. ʻAlî Bağcı. “Şerhü Merâhi’l-ervâh”. Muslihiddin Mustafa b. Şaban Sürûrî’nin Şerhu Merâhi’l-ervâh Adlı Eserinin Edisyon Kritiği. Yalova: Yalova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Tantâvî, Muhammed. Neş’etu’n-nahv ve târîhu eşheri’n-nuhât. Kahire: Dâru’l-maʻârif, 2. Basım, ts.
• Teyfur, Mansur. Nahiv İlletleri: İbnu’l-Varrak Örneği. ed. İsmail Ekinci. Ankara: İksad Publishing House, 2020.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshak . el-İzah fî ʻileli’n-nahv. thk. Mâzin Mübârek. Beyrut: Dâru’n-nefâis, 1986.
• Zeytûnî, Nasîre Bunûvâ. “e-ʻİlletü’s-sarfiyye fî Kitâb Şerhu’l-mulûkî li-İbn Yaʻîş”. Havliyye Külliyyeti’l-Lugati’l- ʻArabiyye 22/6 (2018), 5329-5364.