GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GELENEKSEL KARADENİZ ÇÖMLEKÇİLİĞİNİN SON FIRINLARI

Year 2023, , 1 - 20, 30.12.2023

Samet Beder

https://doi.org/10.32704/akmbaris.2023.183

Abstract

İnsanlık tarihinin başlarından itibaren günümüze kadar durmaksızın üretimi yapılan çömlek kap ve kacakların kullanıma hazır hale gelmesi için en önemli aşamalardan biri olan fırınlama, çömlekçiliğin ilk ortaya çıktığı zamanlardan bu yana sayısız gelişim göstermiştir. Açıkta pişirim yönteminden yerde pişirim yapılan fırınlara, ardından gelen gelişmiş çift katlı fırınlar ile dragon fırınlarına kadar farklı teknikler ile inşa edilip kullanılan bu pişirim düzeneklerinin örnekleri günümüze kadar gelebilmiştir.

İncelemeye Doğu Karadeniz bölgesinin Artvin Borçka ilçesi, Gümüşhane Dölek Köyü ve Bayburt, Trabzon ilinde bulunan çömlek fırınları ile Orta Karadeniz’in Ordu Ünye ilçesi ve Tokat ilinde yer alan çömlek fırınları dahil olmak üzere toplamda altı fırın dahil edilmiştir. Karşılaştığımız çömlek fırınları arasında da yerde pişirim fırınları ve çift katlı çömlek fırınlarına yönelik çeşitli örneklere rastlanmıştır. İncelemesi yapılan kimi atıl olan kimi de halen aktif olarak kullanılan bu fırınların çalışma prensipleri, iç yapıları, genel yapı malzemeleri ve pişirim süreleri gibi bilgiler toparlanarak belgelenmiştir. Varlığı hakkında az bilgiye rastlanılan bu çömlek üretim merkezlerinde bulunan fırınlar bölgedeki çömlekçilik faaliyetleri hakkında da bilgi sağlamaktadır. İncelenen fırınların çalışma prensipleri benzer yapıdaki fırınlar ile karşılaştırılarak bölgeler arasındaki üretim benzerlikleri ve yine bölgedeki üretim alışkanlıkları konusundaki farklılıklar ele alınmıştır. Fırın çeşitlerine göre ve bölgedeki özel fırınlama tekniklerine bağlı olarak pişirim süresinin 2 saatten 48 saate kadar çıkabildiği soğuma süresinin 1 saatten 12 saate kadar değişiklik gösterebildiği sonucuna ulaşılırken fırınlarda kullanılan yakacakların da bölgeden bölgeye değişiklik gösterdiği, kimi bölgede çevre ormanlardan getirilen ağaçlar ile kimi bölgelerde ise eski ahşap eşyaların parçalanıp yakacak olarak kullanıldığı bilgisine ulaşılmıştır.

Orta ve Doğu Karadeniz bölgesindeki bu çömlek üretim merkezlerinin günümüzde eskiye nazaran daha az üretim yaptıkları anlaşılsa da atıl fırınları da dahil ettiğimizde bu bölgede yüz yıl öncesine kadar yoğun çömlekçilik faaliyetlerinin sürdürüldüğünü söylemek doğru olacaktır. Bölgede çömlek üretimini destekler şekilde sık ormanlar bulunması atölyeler için kolay yakacak elde etme olanağı sağlarken, çömlek yapımına uygun toprak yataklarının yer alması da hammadde teminini kolaylaştırmıştır.

Keywords

çömlek, kil, fırın, doğu karadeniz, orta karadeniz

THE LAST KILNS OF TRADITIONAL BLACK SEA POTTERY FROM PAST TO PRESENT

Abstract

Firing, which is one of the most important stages for the pottery pots and vessels, which have been produced non-stop since the beginning of human history, has reached numerous expansions since the first time pottery emerged. From the open firing method to the kilns built on the ground, then the advanced two floor kilns and the dragon kilns, the examples of this cooking order used in construction uses have survived to the present day.

A total of 6 kilns were included in the study, which found in Artvin Borcka district of the Eastern Black Sea region, Gümüşhane Dölek Village and Bayburt, Trabzon province, and the pottery kilns located in Ordu Ünye and Tokat province in the Central Black Sea region. Among the pottery kilns we found in the study, various types of floor firing kilns and two floor pottery kilns. Information such as the working principles, internal structures, general building materials and cooking uses of these kilns, some of which are idle and some are still actively used, have been collected and documented. It also provides information about the pottery activities in the region of the kilns in these pottery production centers, whose existence in the region has little influence. By comparing the working principles of the kilns with the kilns of similar structure, the production structures between the departments and the basic principles based on production are discussed. It has been understood that depending on the kiln types and the special baking techniques in the region, the cooking time can vary from 2 hours to 48 hours, and the cooling time can vary from 1 hour to 12 hours. It has been learned that the fuel used in the furnaces also varies from region to region, in some regions the trees brought from the surrounding forests and in some regions old wooden items shreded and used as fuel.

Although it is understood that these pottery production centers in the Central and Eastern Black Sea region are producing less in the past, it would be correct to say that a very intense pottery production activity was carried out in this region until a hundred years ago. The presence of dense forests in the region to support pottery production provided an easy opportunity to obtain fuel for the workshops, while the presence of soil beds suitable for pottery made the supply of raw materials much easier.

Keywords

pottery, clay, kiln, eastern blacksea, middle blacksea

References

• Anonim. Bayburt Halk Kültürü. Doğu Karadeniz Kültür Envanteri. Retrieved January 29, 2023, https://karadeniz.gov.tr/el-sanatlari-3/.
• Arı, Y. (2022). Gümüşhane Dölek Köyünde Çarksız Çömlekçiliğin Kültürel Coğrafyası: Adaptasyon Kültür ve Ekoloji. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(1), 1 8 8 - 2 0 8 .
• https://dergipark.org.tr/tr/pub/gumus/issue/68497/1003932. (erişim 13.05.2023).
• Ayta, T. (2017). Toprak Sanatlarında Teknik Terimler Sözlüğü. Artshop.
• Beder, S. (2023). Yok Olmaya Yüz Tutmuş Yok Olmaya Yüz Tutmuş Doğu Karadeniz
• Çömlekçiliğine Günümüzden Bir Örnek: Ünye. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (34), 5 5 1 - 5 6 8 . https://doi.org/10.18220/kid.1292235
• Cooper, E. (1978). Seramik Ve Çömlekçilik. Remzi Kitabevi.
• Çizer, S., & Yarol, Y. (2005). Tarih Öncesi Çömlekçiliğin Halen Yaşadığı Bir Merkez: Gökeyüp. Seramik Federasyonu Dergisi, 12, 104-109. ISSN 1304-6578.
• Eroğlu, E., & Köktan, Y. (2013). Geleneksel Türk El Sanatlarından Çömlekçilik (Sakarya Örneği). Akademik Bakış Dergisi, 36, 1-14. ISSN:1694-528X.
• Güner, G. (1987). Anadolu’da Yaşamakta Olan İlkel Çömlekçilik. Ak yayın.
• Özdoğan, M. (2009). Earliest Use of Pottery in Anatolia. Early Farmers, Late Foragers and Ceramic Traditions: On the Beginning of Pottery in the Near East and Europe. Cambridge Scholors Publishing.
• Özkul, N. F., & Köşklü, Z. (2014). Gümüşhane/ Dölek Köyünde Çömlekçilik. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 31, 51-67. (erişim 27.09.2022).
• Öztürk, F. (2020). 1924 Yılından Günümüze Ordu-Ünye Çömlekçiliği. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 26(44), 21-37.