TATAR LİNGVO KÜLTÜRÜNDE HALI ve KİLİM

Yıl 2022, Sayı: 20-21, 74 - 82, 30.12.2022

Fiaridia Tagirova

https://doi.org/10.32704/akmbaris.2022.163

Öz

Türk halklarının kültüründe halının çok önemli rol oynadığı malumdur. Halının ve halıcılığın tarihi, gelişimi, gelenekleri, halıların türleri vs. üzerine yapılmış pek çok araştırma da bunu göstermektedir. Tatar halkının bu geleneğine bakıldığında ise durumun farklı olduğu görülmektedir. Halıcılığın Tatar halkında gelişimine dair bilgilere sadece tarih, etnografi, ağız araştırmaları vb. konulara yazılmış hizmetlerde rastlanabilir. Özellikle yapılan araştırmalar bulunmadı. Halının bilimsel araştırma konusu olmamasının objektif nedenleri, Tatar halkında bu geleneğin Anadolu, Azerbaycan, Türkmenistan, Dağıstan’da ve başka Türk bölgelerinde olduğu gibi sanat yüksekliğine ermemesinde olabilir. Tatar halkında eskide halıcılık olduğu malumdur. Sonraki devirlerde bu gelenek büyük bir tranformasyon geçirmiş, tekniği, malzemeleri, aletleri v.s. değişmiş, daha çok gündelik kullanım için basit eşya üretme işine dönüşmüş, ama önemini hiçbir zaman yetirmemiştir. Halı hayatın önemli unsuru olmuş ve doğal olarak onunla ilgili bilgi dilde yansımıştır. Dilin söz varlığını, frazeoloji, deyim ve atasözleri, halk edebiyatının türlü janrlarını inceleme halının hayatta oynadığı rolü anlamak için bol bilgi veriyor. Tatar yazı dilinde ve ağızlarda ‘halı’, ‘kilim’, ‘yaygı’ kavramlarını adlandırmak için birçok sözcük kullanılmaktadır. Yaptığımız araştırmadan anlaşıldığı üzere, onların semantikleri bazen yakın ya da eşit olabilir, ama lingvo kültür açısından farklılık gösterir. Örneğin, келәм ‘halı’ kelimesinin somut anlamlarının dışında dilde ‘düz yüzey’, ‘temiz yüzey’, ‘yumuşak yüzey’, ‘bir şeyin kalın katmanı’ vb. anlamları oluşmuştur. Zaten halı Tatar kültüründe türlü dönemlerde iktidar, yüksek sosyal statü, zenginlik, ev, rahatlık ve başka birçok kavramın simgesi olmuştur. ‘Halı’ anlamında bazen kullanılan палас sözcüğünde bu anlamlar yok. Tatar dilinin bu alanına ve başka el sanatlarına ait söz varlığını toplama, sistemleştirme, lingvo kültür açısından inceleme ve değerlendirme işlerine devam edilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Kültür, Dil, Lingvokültür, Tatar dili, Halı, Söz varlığı., Culture, Language, Linguoculture, Tatar language, Carpet, Vocabulary.

CARPET AND RUG IN TATAR LINGVO CULTURE

Öz

It is a well-known fact that carpet plays a very important role in the culture of Turkiс peoples. Numerous studies on its history, development, as well as the traditions of carpet making, types of carpets etc. prove this fact. When we consider this tradition of the Tatar people, it is seen that the situation is different. The information concerning the development of carpet weaving of the Tatar people can be found in history, ethnography, dialect studies, etc. However, no specific studies were found. The objective reasons why the carpet is not a subject matter of scientific research may be that this tradition among Tatar people did not reach the level of art, as in Anatolia, Azerbaijan, Turkmenistan, Dagestan and other Turkish regions. It is known that Tatar people used to have carpets and carpet weaving in the past. In the following periods, this tradition underwent a great transformation, its technique, materials, tools, etc. changed, it turned into a job of producing simple items for daily use, but it never lost its importance. Carpet became an important element of life and naturally the information about it was reflected in the language. The study of the vocabulary of the language, phraseology, idioms and proverbs and various genres of folk literature provides a lot of information for understanding the role that carpet plays in life. Many words are used to name the concepts of ‘carpet’, ‘rug’, ‘cover’ in the Tatar written language and dialects. Our research shows that their semantics may sometimes be close or equal, but differ in terms of linguistics. For example, apart from the direct meanings of the word келәм ‘carpet’, such meanings as ‘flat surface’, ‘clean surface’, ‘soft surface’, ‘thick layer of something’ etc. are formed in the language. In fact, the carpet was the symbol of power, high social status, wealth, home, comfort and many other concepts in Tatar culture in various periods. The word палас, which is sometimes used in the meaning of ‘carpet’, does not have these meanings. The work on the collection, systematization, study and evaluation of the vocabulary of this field of the Tatar language and other handicrafts should be continued.

Anahtar Kelimeler

Kültür, Dil, Lingvokültür, Tatar dili, Halı, Söz varlığı., Culture, Language, Linguoculture, Tatar language, Carpet, Vocabulary.

Kaynakça

• Alekseyevsk Sanatsal Dokuma Fabrikası, Erişim 29 Nisan, 2022. https://alextkach.ru/legenda
• İsenbet N., Tatar Telenen Frazeologik Süzlege. İke Tomda. I A – K. Kazan: Tat.kit.neşr., 1989, 496 b.
• İsenbet N., Tatar Telenen Frazeologik Süzlege. İke Tomda. II L – H. Kazan: Tat.kit.neşr., 1990, 366 b.
• Möhemmetcanov R.M., Başkortstan Ik Buyı Tatarlarının Yola İcatı, Kazan: ТEhSİ, 2021, 228 b.
• Rehimova R.K., ‘Hönerçelek Atamalarının Terceme Edebeyatta Kullanılışı hem Süzleklerde Bireleşe’, Voprosı Leksikologii i Leksikografii Tatarskogo Yazıka, Kazan, 1976, S. 52-64 . ---------, R.K., Tatarça-Rusça Tukuçılık hem Tegüçelek Atamaları Süzlege, Kazan: ТEhSİ, 2018. – 208 b.
• Safina F.Ş., ‘Tkatskiye Stanı Tatar’, İz İstorii Kulturı i Bıta Tatarskogo Naroda i Yego Predkov, Kazan, 1976, S. 99-105.
• ---------, F.Ş.,‘Beloye Branoye Tkaçestvo v Rayonah Zakazanya’, İz İstorii Kulturı i Bıta Tatarskogo Naroda i Yego Predkov, Kazan, 1976, S. 147-150.
• ---------, F.Ş., ‘İzuçeniye Tkaçestva i TkaneyAstrahanskih Tatar (Po Materialam Astrahanskogo Gosudarstvennogo İstoriko-arhitekturnogo Muzeya-zapovednika)’, İz İstorii Kulturı i Bıta Tatarskogo Naroda i Yego Predkov, Kazan: İYLİ im. G.İbragimova KNTs RAN, 1992, S. 73-80.
• ---------, F.Ş.,Tkaçestvo Tatar Povoljya i Urala, Kazan: Fen, 1996, 205 s.
• Sadıykova Z.R., ‘Tatar Söyleşlerende Tukuçılık hem Şel Beyleü Eşlere Belen Beyleneşle Ülçeü Atamaları’, Tvorçeskiye Svyazi Kazanskoy Lingvistiçeskoy Şkolı: Materialı Mejdunarodnoy Nauçno-praktiçeskoy Konferentsii, Posvyaşçyonnoy 80-letiyu Mirfatiha Zakiyeviça Zakiyeva (Kazan, 2008 g.). – Kazan, 2010, B. 67–170
• Tagirova F.İ., O.N. Byatikova ‘Tatar Dilinde Halıcılık ve Dokuma Terimleri’. Arış VII (2012): 122-129.
• Tataristan’ın Minzele ilçesi Tüben Tekermen Köyünün Kültür Merkezi, Erişim 29 Nisan, 2022.
• https://vk.com/wall-68890717_3872
• Tataristan’ın Zey ilçesi İmenlebaş Köyünün Kültür Merkezi, Erişim 29 Nisan, 2022.https://vk.com/club131136445