EHL-İ SÜNNET VE ŞÎA’DA SAHÂBE ANLAYIŞI

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 3, 240 - 257, 31.07.2021

Kadri Önemli

Öz

Kur’an’ın ilk muhatabı olan Sahâbenin fazileti, konumu, hadiseler karşısındaki duruşları ve ihtilaf anlarında sergiledikleri tutumları hususunda âlimler arasında farklı görüşler vardır. Sahâbe devri olaylarının üzerine gidilmemesi ve bu olayların tartışılmamasının hoş karşılanmasına dair görüşler vardır. Bu durum aslında meselenin içeriğinin anlaşılmasının önünde bir mâni olarak görülebilir. İslam tarihinin ilk dönemlerinde oluşan ihtilafların izini takip ederek kişilerin sahâbeye olumlu veya olumsuz bakış açılarını rahatlıkla görebiliriz. Bu konuda kişinin kendine özgü bir takım sübjektif ve ben merkezli görüşleri çıkabilmektedir.
Sahâbeyi, beşer olarak görüp hatadan masum olmadıklarını kendi aralarında birbirilerini tenkit ettiklerini ve bir kısmının diğer kısmından faziletli olduğunu kabul ettiklerini, onların hadiseler karşısında ihtiyatlı olduklarını, Kur’an’ı Kerîm ve Sünnet-i seniyye’den azami derece istifade ettiklerini, Hz. Peygamber’den izin almadan Medine’den dışarı çıkmadıklarını, bununla beraber yanıldıklarını, unutabildiklerini her şeye rağmen, sahâbenin Hz. Peygamber’in arkadaşları oldukları da göz ardı edilmemelidir.
Sahâbe zamanında meydana gelen olaylar, İslâm tarihi alanının en duyarlı ve tartışmalı konusudur. Ehl-i sünnet ile Şîa’nın temel kaynaklarında birbirine zıt rivayetler vardır. Bu durum sıhhatli bir fikre ve sonuca varmayı da güç hale getirmektedir. Faziletleri Kur’an ve hadiste sabit olan ashâb için günahsızdır denemez. Günah ve sevap işlemeleri mümkün olan kişilerdi. Bu sebeple kesinlik ifade etmeyen birtakım mesnetlerle ulu orta sahâbeyi tenkit, olayları ideolojik ve tarafgir bir niyetle irdelemek onlara haksızlık olacaktır.
İslâm tarihinin muhtelif dönemlerinde ortaya çıkan hâdiseler, toplumda siyâsî ve itikâdî sonuçların ortaya çıkmasına yol açmış, bunun neticesinde ise her mezhep kendi anlayışına meşruiyet kazandırma çabasına girmiştir. Muayyen ilke ve sınırlar dâhilinde kendini tanıtma çabasına giren Ehl-i sünnet ve Şîa mezhebi, takındıkları itikâdî ve siyâsî tutumlarından dolayı kendi aralarında da ayrılıklar yaşamış zamanla kendi alt kolları dahi birçok şubelere ayrılmıştır. Bu çalışmada, İslâm düşünce ve siyâset tarihinde önemli bir yer ihraz eden düşünce ekollerinden Ehl-i sünnet ile Şîa mezheplerinin sahâbe anlayışları kısaca tespit edilmeye çalışılmıştır.
İslâm mezhepleri tarihi açısından ilk dönemde ortaya çıkan siyasî-fikrî hareketlerin temelinde hiç şüphe yok ki hilâfet ve imâmet bahsi önemli bir yer tutmaktadır. Sahâbe olgusu, Sünnî-Şiî inhilanini meydana getiren en ehemmiyetli etken olarak görülmektedir. Görüş farklılığından doğan bu ihtilaflar neticesinde bahsi geçen sahâbeye dair ya lehte veya aleyhte bir bakış açısı gelişmiştir. Ehl-i sünnet ve Şîa arasında ayrışmanın derin noktasını sahâbe olgusu oluşturmaktadır. İlk başta söylem boyutunda kalan sahâbe algısı, tarihsel süreçte ya yargılama ya da savunma, tezkiye etme şeklinde tezahür etmiştir. Bunun bir yansıması olarak Şîa dünyasında, Hz. Ali özelinde, Ehl-i beyt/hane halkı’nın erdemliliğine dair bir edebiyat oluşturulup diğer sahâbîlere karşı teberri, sebbü’s sahâbe, buğz, ta‘n, şetm, tekfir gibi tavırlar devreye koyulmuş ve bu da itikâdî bir görev olarak telakki edilmiştir.
Ehl-i sünnet ve Şîa mensuplarının sahâbîlere yönelttikleri eleştirileri, tarihî rivâyetleri ele alınarak, bilhassa şahsiyetleri itibariyle yoğun biçimde eleştirilen sahâbîler üzerinde durularak değerlendirmeye tâbi tutuldu. İslâm mezhepleri tarihî disiplini içerisinde böyle tartışmalı ve birbiriyle olanca gücüyle mücadele eden grupların iddia ettikleri fikirleri tahlil ederek bir sonuca varmanın zor bir iş olduğu bilinmektedir. İslâm mezhepleri tarihi çalışmalarının ana gayesi, bir fikrin doğruluğunu veya yanlışlığını ortaya koymaktan ziyade, her bir mezhebi kendi ana kaynaklarından hareketle temel fikirlerini tarafsız ve tasviri (betimleyici) bir metotla tespit etmektir. Bu çalışmada herhangi bir gurubu veya mezhebi yargılamak ve onlar hakkında bir hüküm verme gibi bir yol izlenilmemiştir. Bu ilkeye riayet ile Ehl-i sünnet ve Şîa’nın sahâbeye bakış açıları tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sahâbe, Ehl-i Sünnet, Şîa, Şîa’nın İddiaları, ŞîaŞîa’nın İddiaları, Eleştiri

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Ahmed Emin. Fecru’l-İslâm. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1969.
• Ali Han, Sadruddin eş-Şirazî el-Hüseynî. ed-Derecâtu’r-Refîa fî Tabâkati’ş-Şia. Kum, 1397.
• Arı, Mehmet Salih. İmamiyye Şiası Kaynaklarına Göre İlk Üç Halife. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2011.
• Aycan, İrfan. İdeolojik tarih okumaları : Cahız, İbn Sellam el-İbadi, İbn Teymiyye, Makrizi örneği. Ankara : Ankara Okulu, 1998.
• Aydınlı, Abdullah. “Adalet”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 1. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1988.
• Bağdadî, Ebû Mansur Abdülkahir b Tahir b Muhammed Temimi Abdülkahir. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-naciye minhum. thk. Abdurrauf Sa’d. Kahire: Müessesetü’l-Halebî ve şürekauhu, ts.
• Benli, Yusuf. “Ehl-i Sünnet Geleneğinde Sahabe Algısı”. Sakarya: Ensar Neşriyat, 2013.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şîası’nın Oluşumu (Mâsum Onİki İmam İnancının Ortaya Çıkışı). İstanbul: İsam Yayınları, 2. bs., 2018.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahi Cu‘fi. Sahihü’l-Buhari. İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l-âmire, 1315.
• Ebû Zehrâ, Muhammed. İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi. çev. Sıbğatullah Kaya. İstanbul: Birim Yayınları, 1983.
• Ekinci, Mustafa. “İmamiyye Mezhebi İdollerinden Hucr b. Adî ve Arkadaşlarının Yaşadığı Toplum İçindeki Sosyal Statüleri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012).
• Eser, Mithat. İfrat ve Tefrit arasında Sahabe Algısı, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâe-Sahâbe Kimliği ve Algısı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmail. el-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Abdülkadir el-Arnau. Beyrut: Mektebetu Dâri’l-Beyân, 1981.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmail. Makalatü’l-İslâmiyyîn. çev. Mehmet Dalkılıç, Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmail. Makalatü’lİslâmiyyîn ve’htilafu’l-Musallîn. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslam Mezhepleri. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2014.
• Garsi, Muhammed Salih Ahmed. Tarihte metot ve tarihi tetkikler ışığında sahabe dönemi. ( Faslü’l-hitab fi mevakıfi’l-ashab). İstanbul: Ravza Yayınlaı, 2010.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 44. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Gölcük, Şerafettin - Toprak, Şerafettin. Kelâm. Konya: Tekin Kitabevi, 1991.
• Hanife, İmam-ı A’zam Numan b Sabit el-Bağdadi Ebu. İmam-ı A’zam’ın beş eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul : Kalem Yayınevi, 1981.
• Hilâli, Ebû Sadık Süleym b. Kays el-. Kitâbu Süleym b. Kays el-Hilâli. Kum : Neşrü’l-Hadi, 1995.
• Hillî, Cemâlüddîn Hasen (Hüseyn) b Yûsuf b Alî İbnü’l-Mutahhar. Minhacü’l-kerame fî ma’rifeti’l-imame. Kahire : Dârü’l-Urube, 1962.
• Hillî, İbnü’l-Mutahhar Cemaleddîn Hasan b. Yusuf b. Ali. Minhâcu’l-Kerâme fi Ma’rifeti’l -İmâme. Kahire, 1962.
• İbn Abdilberr. el-İsti‘ab fi Ma‘rifeti’l-Ashab. Ammân: Dâru’l-A’lâm, 2002.
• İbn Hazm, Muhammed Ali. el-Fasl Fi’l Milel ve’l -Ehvâ’ ve’n -Nihal. çev. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2017.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed b. Müslim. el-İmâme ve’s-Siyâse. Beyrut: Darü’l-Edva, 1990.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn S’ad, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ Zühri. Tabakatü’l-kübra. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, ts.
• İbn Şâzân, Ebu’l-Hasen Muhammed b. Ahmed b. Ali el-Hasen el-Kummî. Mie Menkabe min Menâkıbi Emîri’l-Müminîn Ali b. Ebî Tâlib ve’l-Eimmeti min Veledihi. thk. Nebîl Rıza Ulvân. Kum: İntişârât-ı Ensâriyân, 1413.
• İbnü’l-Esir, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kamil fi’t-tarih. thk. Halil Me’mun Şiha. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 2002.
• İhsan, İlahi Zahir. Şia’nın Kur’an İmamet ve Takiyye Anlayışı. çev. Sabri hizmetli-Hasan onat. Ankara: Afşaroğlu Matbaası, 1984.
• İsfahani, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Ragıb el-. el-Müfredat fî garibi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Kilani. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1961.
• Kesir, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b Ömer İbn. el-Bidâye ve’n-nihaye. Beyrut : Mektebetü’l-Maârif, 1981.
• Koçyiğit, Talat. Hadisçilerle kelamcılar arasındaki münakaşalar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1984. http://ktp.isam.org.tr/ktp/recordview.
• Korkmaz, Sıddık. Karizma Dindarlığı-Şiîlik Üzerine Araştırmalar. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b Ahmed el-Ensârî el-. el-Câmi li ahkâmi’l-Kur’an. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003–1423.
• http://ktp.isam.org.tr/ktp/recordview.php
• Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b Müslim b Kuteybe Dîneverî İbn. el-İmame ve’s-siyase. Kahire : Müessesetü’r-Risâle, 1967.
• Küleyni, Ebû Cafer Sikatü’l-İslâm Muhammed b Yakub b İshak. el-Usul mine’l-Kafi. Tahran : el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1382.
• Makdisi, Muhtâr b. Tahir. el-Bed’ ve’t-tarih. Bağdat: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman. et-Tenbih ve’r-red ala ehli’l-ehva ve’l-bida’. Beyrut: Mektebetü’l-Maârif, 377M.S.
• Mâturidî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Mehmet Boynukalın. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2010.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihâru’l-Envâri’l-Câmia. thk. Muhammed el-Bâkır el-Behbûdî. Beyrut: Daru’l-İhya, 1983.
• Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi. Sahih-i Müslim. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed Hasan b. Musa b. Hasan. Fırakü’ş-Şia. thk. Seyyid Muhammed Al-i Bahrü’l-Ulum. Necef: el-Mektebetü’l-Murtazaviyye, 1936.
• Nursî, Bediüzzaman Said. İşaratü’l-icaz fi mizani’l-icaz. İstanbul : Sözler Neşriyat, 1999.
• Nursi, Bediüzzaman Said. Mektubat. İstanbul : Sözler Yayınevi, 1991.
• Nursi, Said. Sözler. İstanbul: Sözler Yayınevi, 1994.
• Öğe, Ali. Şeyhu’l-İslâm İbn Kemal ve Sünnîlik Anlayışı. Konya: Hüner Yayınevi, 2011.
• Öz, Mustafa. “Zeyd b. Zeynelabidin ve Zeydiyye”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2000).
• Özpınar, Ömer. Fedâilü’s- Sahabe Edebiyatının Teşekkülü ve Muhtevasına Etki Eden Sebepler Üzerine,İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe-Sahâbe Kimliği ve Algısı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Pezdevî, İmam Ebû Yusr. Ehl-i Sünnet Akaidi. çev. Şerafettin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1980.
• Sabuncu, Ömer. Hz. Aişe Bint Ebi Bekir. İstanbul: Siyer Yayınları, 3. Basım, 2020. Sabuncu, Ömer. Hz. Ebu Bekir. İstnabul: Beyan Yayınları, 2020.
• Sadûk, Ebû Cafer Muhammed b. Ali b. Babeveyh el- Kummî. Kitabu’l-Hısâl. Kum, 1403.
• Sofuoğlu, Cemal. “Şia’nın Sahabiler Hakkındaki Bazı Görüşler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 24/ (1981).
• Şehristani, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b Abdilkerîm b Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Ahmed Fehmi Muhammed. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerîr Muhammed b. Cerir b. Yezid. Tarihü’t-taberi: tarihü’l-ümem ve’l-müluk. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Teftazanî, Sa‘duddin mes‘ud b. Ömer. Şerhu’l-Akaid: Kelâm ilmi ve İslâm Akaidi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 1982.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemi. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Topgül, Muhammed Enes. “Türkiye’deki Şiî Hadis Çalışmalarının Seyri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11/21 (2013).
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Cemaat”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 7. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Ya’kubî, İbn Vazıh Ahmed b İshak b Ca’fer Ya’kubi. Tarih-i Ya’kubi. Tahran : Büngah-ı Terceme ve Neşr-i Kitab, 1964.
• Yavuz, Yusf Şevki. “Ehl-i Sünne”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 10. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaut, Hüseyin el-Esed. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.