HAKİKAT-MECAZ BAĞLAMINDA BAKARA 2/7. AYETİNDE KALPLERİN VE KULAKLARIN MÜHÜRLENMESİ MESELESİ

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 3, 353 - 371, 01.08.2023

Abdulkerim Sevgi

Öz

Bu makalenin konusu, Kur’an’daki Bakara suresi 7. Ayetinde yer alan kalplerin ve kulakların mühürlenmesinin Allah’a isnat edilmesi meselesidir. Burada hateme (mühürleme) fiilinin Allah’a nispet edilmesinin hakikat mi yoksa mecaz mı olduğu hususu, İslam âlimleri arasında tartışılmıştır. Bu konuda özellikle Mu’tezilî müfessirler ayeti mecaza hamlederken, bazı Eş’arî müfessirler ise, bunu hakikata hamletmişlerdir. Bu makalede, hakikat ve mecazla ilgili olarak Mu’tezilî olan Zemahşerî ile Eş’arî olan bazı müfessirlerin yorumları bir arada sunulmuştur. Buradaki asıl maksat, İslam dünyasında Kur’an’ı yorumlama konusunda iki farklı anlayışı temsil eden bu iki mezhebin ayetteki bu ifade ile ilgili görüşlerini ortaya koymak ve varsa aralarındaki farka işaret etmektir. Bu makalede, önce hakikat ve mecazın sözlük ve ıstılah anlamları üzerinde durulmuştur. Ardından konu başlığını teşkil eden ayette geçen hateme fiilinin Allah’a isnat edilmesi meselesiyle ilgili yorumlara geçilmiştir. Burada Mu’tezile mezhebinden Kâdı Abdulcebbâr ve Zemahşerî’nin yorumuna yer verilmiş; özellikle de Zemahşerî’nin açıklamalarına odaklanılmıştır. Eş’arî müfessirlerden ise, Fahruddîn Râzî, Kurtubî ve Beydâvî’nin yorumlarına başvurulmuştur. Her iki mezhebin, Kur’an’dan ayetlerle kendi görüşlerine dayanak oluşturdukları görülmüştür. Aralarındaki en temel fark, Eş’arîler Allah’ın kudretini esas alırken, Mu’tezile mezhebi O’nun hikmetini merkeze koyan bir yaklaşım içerisinde olmuştur. Ancak bu konuda, her iki mezhebin müfessirleri arasında mutlak bir ayrımdan söz edemeyiz. Zira bazı Eş’arî müfessirler de ayetteki bu ifadeyi mecaza hamletmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Kur'an, Mühürleme, Hakikat, Mecaz, Zemahşerî, Râzî, Kurtubî, Beydâvî

Kaynakça

• ABDULBAKİ, Muhammed Fuad, el-Mu’cemu’l-Mufehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, Kahire 1945.
• AKSAN, Doğan, Her Yönüyle Dil, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1982.
• BEYDÂVÎ, Nâsiruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed, Envâru’t-Tenzîl ve-Esrâru’t-Te’vîl, thk. Muhammed Abdurrahman el-Mera’şelî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, I-V, Beyrut 1997.
• BOZGÖZ, Faruk, “Kur’an-ı Kerim ve Mecaz Kavramı”, (“Yayınlanmamış Doktora Tezi”, “Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü”), Konya 2000.
• CÂRIM, Ali ve Mustafa Emîn, el-Belâğatu’l-Vâdiha, Can Kitabevi, Konya tsz.
• CÜNDÎ, Enver, el-Fusha Luğatu’l-Kur’an, Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, Beyrut tsz.
• CÜNDİOĞLU, Dücane, Kur’an’ı Anlama’nın Anlamı, Kapı Yayınları, İstanbul 2018.
• CÜRCÂNÎ, Ebû Bekr Abdulkâhir b. Abdurrahmân b. Muhammed, Esrâru’l-Belâğe, thk. Muhammed Reşit Rıza, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1988.
• ÇELEBİ, Rabiha ve Nasrullah Hacı Müftüoğlu, Teshîlu’l-Belâğah, Anadolu Matbaası, İzmir 1996.
• DAYF, Şevkî, el-Belâğa, Dâru’l-Maarif, Kahire 1965.
• DURMUŞ, İsmail, “Mecaz”, DİA, C.28, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2003.
• EBÛ HUSEYN, Muhammed b. Ali el-Basrî, Kitâbu’l-Mu’temed fî Usûli’l-Fıkh, thk. Muhammed Hamidullah, yy., Dımışk 1964.
• EREN, Cüneyt, M. Vecih UZUNOĞLU, Arap Edebiyatında Edebî Sanatlar; Belâgat, Sütun Yayınları, İzmir 2006.
• HALÎL B. AHMED, Ebû Abdirrahman el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî, Kitabu'l-Ayn, Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, Beyrut tsz.
• HÂŞİMÎ, Seyyid Ahmed, Cevâhiru’l-belâğe, Mektebetu’l-îmân, Mısır-Mensûr 1999.
• İBN ATİYYE, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib b. Abdurrahman el-Muhâribî, el-Endelusî, Muharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-V, Beyrut tsz.
• İBN CİNNÎ, Ebu’l-Feth Osman, el-Hasâis, Muessesetu’l-Kutubi’s-Sakâfiyye, I-III, Beyrut tsz.
• İBN MANZÛR, Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem, Lisânü'l-Arab, Dârü'l-Fikr, I-XV, Beyrut 1994.
• İBN TEYMİYYE, Ebu’l-Abbâs Takıyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm, Kitâbu’l-İman, thk. Muhammed Nâsiruddîn el-Elbânî, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrut 1996.
• İSFAHÂNÎ, el-Hüseyn b. Muhammed er-Râğıp, el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân, Kahraman Yayınları, İstanbul 1986.
• KÂDÎ ABDULCEBBÂR, Ebû’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdulcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî, Tenzîhu’l-Kur’an ani’l-Metâin, thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih, Mektebetu’n-Nâfize, Bsmyy. 2006.
• KAZVİNÎ, Ebu’l-Meâlî Celâluddin el-Hatîb Muhammed b. Abdurrahman b. Ömer b. Ahmed eş-Şafiî, el-İdâh fî Ulûmi’l-Belâğa, thk. Muhammed Abdulmunim Hafâcî, Dâru’l-Cîl, I-VI, Beyrut 1993.
• KOÇ, Turan, Din Dili, İz Yayıncılık, İstanbul 2017.
• KURTUBÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh, el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’an, thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrahim Atfeyiş, Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, I-XX, Kahire 1964.
• KÜÇÜKKALAY, Hüseyin, Kur’ân Dili Arapça, Denizkuşları Matbaası, Konya 1969.
• MA’RÛF, Nâyif, el-Edebu’l-İslâmî, Dâru’l-Nefâis, Beyrut 1990.
• MERÂĞÎ, Ahmed Mustafa, Ulûmu’l-belâğe, Dâru’l-kutubi’l-ilmiye, Beyrut-Lübnan 1993.
• RÂZÎ, Ebû Abdullah Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hasen b. Huseyn, Mefâtîhu’l-Ğayb, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, I-XXXII, Beyrut tsz.
• SEKKÂKÎ, Ebu Yakûb Yusuf b. Ebî Bekr Muhammed b. Ali, Miftâhu’l-Ulûm, thk. Naim Zerzûr, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• ŞERÎF CÜRCÂNÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed eş-Şerîf, Kitâbu’t-Ta’rîfât, Mektebetu Lübnan, Beyrut 1990.
• TÂHİR-Ü’L MEVLEVÎ, Edebiyat Lügatı, “Hakikat”, Enderun Kitabevi, İstanbul 1994.
• TUNCÎ, Muhammed ve Râcî Esmer, el-Mu’cemu’l-Mufassal fî Ulûmi’l-Luga, Daru’l-kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2001.
• ZECCÂC, Ebû İshâk İbrahim b. es-Sirî b. Sehl, Meâni’l Kur’ân ve İ’râbuhu, thk. Abdulcelîl Abduh Şelbî, Âlemu’l-kutub, I-V, Beyrut 1988.
• ZEMAHŞERÎ, Ebi’l Kâsım Mahmûd b. Ömer el-Hârizmî, El-Keşşâf ‘an Hakâiki’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, thk. Abdurrezzâk el-Mehdî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arâbî, Beyrut tsz.