DİYARBAKIRLI AHMEDÎ’NİN KISSA-İ EYYÛB PEYGAMBER MESNEVİSİNDE ŞEYTANIN HİKÂYE KİŞİLERİYLE İLİŞKİSİ

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 1, 77 - 96, 20.06.2017

Ayşe Sağlam

Öz

Bütün semavi dinlerde yer alan şeytan, dinlerin ve
kültürlerin etkisiyle hem doğu hem de batı edebiyatına konu olmuştur. Kötülüğün
temsilcisi olan bu varlık, anlatı metinlerde de gerçek hayattaki fonksiyonuna
uygun olarak işlenir. İçinde bulunduğu imtihanı, Allah’ın emrine itaat
etmeyerek kaybeden şeytan, huzurdan kovulmasına sebep olarak insanı görür.
Kendi hatasını kabullenmek istemeyen bu kötü yaratık, yüksek değerde yaratılan
insana düşmanlık besler. Dünyaya imtihan için gönderilen insanın yüksek konumundan
düşmesini isteyen şeytan, onun imtihanı kaybetmesi için elinden gelen her şeyi
yapar. Türlü hilelerle onu doğru yoldan çıkarmaya çalışır. 18. yüzyıl klasik
Türk edebiyatı şairlerinden Diyarbakırlı
Ahmedî’nin (1689-1760) “Kıssa-i Eyyûb Peygamber” mesnevisinde hikâye kişisi
olarak mesneviye dâhil olan şeytan, birçok anlatı metninde olduğu gibi kötülüğün
temsil ve telkincisi olarak karşımıza çıkar. Gerçek hayattakine benzer bir
imtihan sürecini bu kıssada görmek mümkündür. Hikâye kişilerinde mevcut olan yüksek
hasletler şeytanla olan münasebetleri neticesinde açığa çıkar. Hikâye boyunca
tecrübe sürecinden geçirilen Eyyûb ve Rahîme inandıkları değerleri yaşamaktan
vazgeçmeyip şeytana teslim olmayarak yaradılışlarındaki yüksek ahlakı ortaya
koyarlar. Şairin etik anlayışını yansıtan bu kişilerin ortaya koyduğu ideal
davranışlar, aynı zamanda onun düşüncelerini doğrudan okura açmasına fırsat
verir. İmtihana tabi tutulduklarının dahi farkında olmayan diğer hikâye
kişileri ise eleğin altında kalırlar. Onların tercihleri şeytanın temsil ettiği
olumsuz hasletlerle uyumludur. Olayların başlayıp gelişmesinde ve
şekillenmesinde şeytan birinci derecede rol oynar. Onun teşebbüsleri hikâyeye
hareketlilik kazandırdığı gibi hikâyenin sürekliliğini de sağlar. Eyyûb’un ve Eyyûb
dolayısıyla Rahîme’nin karşısında yer alan şeytan, hikâyede gerilim oluşturur.
Ayrıca okuyucuya verilmek istenen mesaj, onun vasıtasıyla anlaşılır hâle gelir.

Anahtar Kelimeler

Kıssa-i Eyyûb Peygamber, mesnevi, şeytan, hikâye kişileri, ilişki

THE RELATIONSHIP BETWEEN SATAN AND THE CHARACTERS “IN THE MASNAWI OF AYYUB PROPHET” BY AHMEDI FROM DIYARBAKIR

Öz

Satan who is
involved in all divine religions is mentioned both eastern and western
literature through the influence of religions and cultures. This entity that is
there presentative of evil is also given in narrative texts as convenient to
its functions in real life. The satan who fails exam that he is included by not
obeying commandments of Allah blames human being to be fired from presence of
Allah as a reason. This bad creature who does not want to acceptit sown fault
bearsenmity human created at highvalue. The satan asking that human being sent
for the exam to earth falls from high position goes to the ends of the earth in
order to that human being fails the exam. He tries to mislead human with a
variety of tricks. As well as in many narrative texts also in them as nawi of
Ayyub prophet by Ahmedi from Diyarbakır who is one of the poets in classical
Turkish literature in 18th century, the satan who is included masnawi as the
character of story emerges as there presentative and advocate of evil. It is
possible to see an examination process similar to real life in this story. High
morals that is in existence in the characters of story reveal as a result of
their relationships being with the satan. Throught the story, Ayyub and Rahime
who have been exposed to exams reveal the high moral of their creations without
surrending to devil by keeping the values that they believe. Ideal behaviors that
these people reflecting poet’s ethical conception reveal also allow him to open
his minds directly to the reader. The other characters of story who are not
even aware of being subjected to exam fail in the exam. Their preferences are
compatible with bad habits that the satan represents. In the emergence,
progress and form of the events, the satan plays primary role. His attempts
maintain story’s continutiy as well as bring life to the story. The satan who
take a stand against Rahime and Ayyub creat estension in the story. In
addition, the messeage to be asked to give to reader be comes understandable
through the satan.

Anahtar Kelimeler

Story-Ayyub prophet, masnawi, satan, charactes of story, relationship

Kaynakça

• Acar, Cafer (2016). Siyer Rivayetlerinde Bir Aktör Olarak İblis/Şeytan. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. 15, S. 30, s. 311-338.
• Ayan, Gönül (1995). Ahmed Mürşidî (Ahmedî) Eyyûb Peygamber Kıssası. Konya: Emek Matbaacılık.
• Beysanoğlu, Şevket (1957). Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları I. C., İstanbul: Şehir Matbaası.
• Bursalı Mehmed Tahir (2000). Osmanlı Müellifleri I, II, III ve Ahmed Remzî Akyürek Miftâhu’l-Kütüb ve Esâmî-i Müellifîn Fihristi. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Dartma, Bahattin (2008). Kur’ân Bağlamında Şeytanın İnsan Üzerinde Etkin Rol Oynama Yöntemi. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi. S. 2, s. 9-26.
• Devellioğlu, Ferit (2004). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Frye, Northrop (2015). Eleştirinin Anatomisi. (çev. Hande Koçak). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Hançerlioğlu, Orhan (2012). Felsefe Ansiklopedisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kadıoğlu, İdris (2014). Ali Emiri Efendi Tezkire-i Şu‘arâ-yı Âmid. Ankara: Sonçağ Yayınları.
• Kadıoğlu, İdris (2005). Diyarbakırlı Ahmedî, Yûsuf u Züleyhâ. (İnceleme, Metin, Dizin, Sözlük). Malatya: Öz Serhat Yayıncılık.
• Örenç, Aşır (2012). Kütüb-i Sitte Hadisleri Özelinde Şeytan, Mahiyeti ve Yaratılışı. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. S. 29, s. 137-171.
• Uç, Himmet (2012). Necip Fazıl’ın Şiirlerinde Apokaliptik, Demonik ve Analojik İmajlar. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi. C.2, S. 1, s. 39-79.
• Uç, Himmet (2006). Roman Eleştiri Terimleri. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Yeğin, Abdullah (2003). İslamî-İlmî-Edebî-Felsefî Yeni Lûgat. İstanbul: Hizmet Vakfı Yayınları.