19. YÜZYILDA VE 20. YÜZYIL BAŞLARINDA AMASYA KENT MERKEZİNDE YEŞİLIRMAK ÜZERİNDE BULUNAN VE GÜNÜMÜZE ULAŞAMAYAN SU YAPILARI

Yıl 2022, Sayı: Özel sayı: Amasya Özel Sayısı, 97 - 127, 30.09.2022

Duygu Kalkan Açıkkapı

Öz

Amasya kentinin ortasından geçen Yeşilırmak, kıyısında bulunan verimli arazileri sulamak ve yerleşim yerlerinin ihtiyacı olan suyu karşılamak amacıyla bir kaynak görevi görmüştür. Bu su kaynağının verimli bir şekilde kullanılabilmesi ve su gücünden yararlanmak için zaman içerisinde kıyılara ve ırmağın üzerine suyu kaldırma ve taşıma amaçlı yapılar inşa edilmiştir. 20. yüzyılın ortalarına kadar izi sürülebilen bu yapıların zamanla teknolojik açıdan daha gelişmiş işlevlere sahip yapılarla yer değiştirmesi, bağ ve bahçelerin yerlerini başta konut olmak üzere çeşitli kentsel fonksiyon alanlarına bırakması ve taşkınların can ve mal kayıplarına neden olması sonucunda ırmak üzerinde bulunan bu yapılar kaldırılmıştır. Bu çalışmada incelenen su yapıları; su dolapları, su değirmenleri ve su bentleridir. Kentte zaman içerisinde ve ihtiyaçlar doğrultusunda inşa edilen ve günümüze ulaşamayan bu su yapılarının 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın ortalarına kadar gelen süreçte kentin doğal ve yapılı çevresinin oluşumuna yaptığı katkıyı, kent ve yerel halk için önemini, kente gelen seyyahların, yerel tarihçilerin ve devlet arşivlerinin sunmuş olduğu belgeler ışığında incelemek ve fotoğraf arşivlerinden yararlanarak sunmak amaçlanmıştır. Çalışmanın başlıca kaynakları Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi ve Cumhuriyet Arşivi’nden elde edilen belgeler, yerel tarihçilerin kente ilişkin kayıtlarının yer aldığı ve Amasya Belediyesi Kültür Yayınları aracılığıyla günümüz Türkçesine çevrilen eserler, seyahatnameler, İBB Atatürk Kitaplığı ve Fonds Albert Gabriel INHA, Médiathèque du Patrimoine et de la Photographie fotoğraf arşivleridir.

Anahtar Kelimeler

Su değirmenleri, su dolapları, su bentleri, kent tarihi, Yeşilırmak, Amasya.

THE DISAPPEARING WATER STRUCTURES ON THE YEŞILIRMAK RIVER OF AMASYA IN NINETEENTH AND EARLY TWENTIETH CENTURIES

Öz

Yeşilırmak, passing through the center of the city of Amasya, served as a source to irrigate the fertile lands on its shore and meet the water needs of the settlements. The water structures built to lift and carry water, apparently seen until the mid-20th century, on the river or its banks. While the technologically advanced devices replaced them over time, vineyards and gardens were altered by various urban function areas, especially residences, and floods caused loss of life and property, so it was decided to remove them. The water mills, the water wheels, and the dams were the water structures that were examined. This study investigates the development of the city's natural and built environment and presents the locals' socio-cultural relations during the 19th to the mid-20th century. The documents were obtained from travellers' notes, local historians' manuscripts, and government archives. The primary sources of the study are the documents obtained from the Ottoman and the Republic Archive of the Directorate of State Archives, the works containing the translated records of local historians about the city published by Amasya Municipality, travelogues, photo archives of İBB Atatürk Library and Fonds Albert Gabriel INHA, Médiathèque du Patrimoine et de la Photographie.

Anahtar Kelimeler

water mills, water wheels, dams, urban history, Yeşilırmak river, Amasya

Kaynakça

• Barth, H. (1860). Reise Von Trapezunt Durch Die Nördliche Halfte Klein- Asien Nach Scutari Im Herbst 1858. Gotha: Justus Perthes.
• Bir, A., Acar, M. Ş., & Kaçar, M. (2012). Anadolu'nun Değirmenleri. İstanbul: YEM Yayın.
• Danış, İ. (2017). Evzahu'l-Mesâlik ilâ Ma'rifeti'l-Büldân ve'l-Memâlik/ Esâmî-i Büldân (Değerlendirme ve Metin). Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• de Miranda, A. (2006). Water Architecture in the Lands of Syria: The Water-Wheels. Doktora Tezi, London: University of London.
• Doğaner, M. S., & Tuncel, M. (1989). Amasya’da Turizm: Coğrafî İmkânlar, Sorunlar ve Öneriler. Coğrafya Araştırmaları, 1(1), s. 47-68.
• Evliya Çelebi. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Fontanier, V. (1829). Voyage en Orient, Entrepris par ordre du Gouvernement Français de l’année 1821 à l’année 1829. Paris: Librairie Universelle.
• Gabriel, A. L. (1934). Monuments Turcs d’Anatolia Amasya, Tokat, Sivas (Cilt 2). Paris: E. de Boccard.
• Göztaş, İ., Doğanbaş, M., Özdemir, C., & Mesci, Y. (2017). Amasya Su Yapıları. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
• İbn Battûta, E. (2004). İbn Battuta Seyahatnamesi I (Cilt 1). (A. Aykut, Çev.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Mays, L. W. (2010). A Brief History of Water Technology During Antiquity: Before the Romans. L. W. Mays (.) içinde, Ancient Water Technologies, Springer, s. 1-28.
• Menç, H. (2014). Tarih İçinde Amasya. Ankara: T. C. Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
• Morier, J. (1812). A Journey Through Persia, Armenia, and Asia Minor, to Constantinople in the Years 1808 and 1809. London: Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown, Paternoster-Row.
• Mustafa Vazıh Efendi. (2014). Amasya Fetvaları ve İlk Amasya Şehir Tarihi (Belabilü'r-Rasiye fi Riyaz-ı Mesaili’l-Amasiyye). (A. R. Ayar, & R. O. Özel, Yay. Haz.) Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları No: 15.
• Olcay, O. F. (2014). Amasya Hatıraları "Bildiklerim-Gördüklerim-İşittiklerim ile Amasya". (T. Böcekçi, & M. H. Seçkiner, Çev.) Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
• Olcay, O. F. (2014). Amasya Şehri. (H. Küççük, & K. Altunbaş, Çev.) Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları No: 14.
• Osman Şakir Efendi. (1811). Musavver Sefâretnâme-i İran. Millet Genel Kütüphanesi (Ali Emirî 822).
• Özbay, E. (2012). Asi Nehri Üzerindeki Su Yapıları: Nauralar. Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Perrot, G., Edmond, G., & Delbet, J. (1872). Exploration archéologique de la Galatie et de la Bithynie, d'une partie de la Mysie, de la Phrygie, de la Cappadoce et du Pont. Paris: Librairie de Firmin Didot Freres.
• Sezer, M. (2019, Temmuz). XVI. Yüzyılda Ilıca (Köstendil) Kazası Değirmenleri. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, 8(1), s. 113-139.
• Strabo. (1961). The Geography of Strabo Volume V: Books 10-12 Loeb Classical Library 211. (H. L. Jones, Çev.) Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
• Şahin, S. (2007). Amasya Sancağı Raporu. Y. Bayram (Ed.) içinde, I. Amasya Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Amasya: T. C. Amasya Valiliği, s. 221-235.
• Tuzcu, A. (2007). İlkçağlardan Cumhuriyete Seyahatnamelerde Amasya. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
• Tuzcu, A., & Tuzcu, K. (2015). Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemi Salnamelerde Amasya 1870-1930. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
• Uz Taşkesen, A. N. (2011). Amasya II. Beyazıt Camisi Şadırvanı Duvar Resimlerinin Restorasyonu ve İkonografik Çözümlemesi. Vakıflar Dergisi (35), s. 177-190.
• Van-Lennep, H. J. (1870). Travels in Little-Known Parts of Asia Minor. London: John Murray.
• Vitruvius. (2005). Mimarlık Üzerine On Kitap (Dördüncü Baskı). (S. Güven, Çev.) Ankara: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı.
• Yardım, A. (2004). Amasya Kaya Kitabesi. Ankara: T.C. Amasya Valiliği Kültür Yayınları.
• Yaşar, A. H. H. (1986). Amasya Tarihi I (Mukaddime). (A. Yılmaz, & M. Akkuş, Sad.) Ankara: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları No:1.