GERÇEKLER VE İLLÜZYONLAR EKSENİNDE ELEŞTİREL (CRITICAL) TEORİ/YAKLAŞIM

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 16, 195 - 213, 30.06.2021

Rabia Nur Kartal

https://doi.org/10.31455/asya.897615

Cited By: 1

Öz

Yorumlayıcı ve Pozitivist paradigmalara bir tepki olarak ortaya çıkan Eleştirel Teori, bilgi, gerçeklik ve bireyin mevcut toplumsal, siyasal, ekonomik, kültürel kurum, pratik, değer ve inançlar tarafından kuşatılarak şekillendirildiğini ifade eden ve bu bağlamda maddi dünyanın görünen boyutunu değil; bilakis görünenin ardındaki olay ve olguları izah ve sorgulama gayreti güden eleştirel bir yaklaşım olarak tanımlanmaktadır. Eleştirel teoriye göre araştırmanın amacı, verili bir olay yahut olguyu derinlemesine inceleme, sorgulama, betimleme ve anlamayı da içermekle beraber bunların da ötesinde anlamaya bağlı bir değişim ve farklılık ortaya koymaktır. Araştırmacı, ifşa etmek istediği gizli gerçek ile toplumun kendini geliştirmesine, yenilemesine ve değiştirmesine olanak sunar. Eleştirel Teori ve Eleştirel teorisyenler bu açıdan bireyi çepeçevre saran baskı ve tahakküm mekanizmalarını açığa çıkararak bireyin özgürleşmesini ve şuurlu eylemler gerçekleştirmesini hedeflemektedir. Bu çalışmada bilhassa Frankfurt Okulu tarafından geliştirilen Eleştirel Teori genel hatlarıyla incelenecek, Eleştirel Teori’nin Aydınlanma ve Pozitivist paradigma, araçsal akıl, ideoloji, Ortodoks Marksizm ve kültür endüstrisi kavramlarına yönelik getirmiş olduğu eleştiriler, sunmuş olduğu yaklaşım tarzı ve spesifik olarak Türkiye’de Eleştirel Teorinin tanınma ve gelişim aşaması analiz edilecektir. Bu bağlamda, Eleştirel teorisyenlerin eserleri birincil kaynak olmak üzere bu konuda yazılan yerli ve yabancı literatürden istifade edilmiştir. Makalede Eleştirel Teorinin bireylerde özgürlük bilincini kazandırarak toplumların gelişmelerini, değişmelerine ve dönüşmelerine kaynaklık ettiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eleştirel Teori, Frankfurt Okulu, Tahakküm, İdeoloji, Kültür Endüstrisi

CRITICAL THEORY/APPROACH IN THE AXIS OF THE REALITIES AND ILLUSIONS

Öz

Critical Theory, which emerges as a reaction to the Interpretative and Positivist paradigms, expresses that knowledge, reality and the individual are surrounded and shaped by the existing social, political, economic, cultural institutions, practices, values and beliefs, and in this context, it is not the visible dimension of the material world; on the contrary, it is defined as a critical approach that tries to explain and question the events and facts behind the visible. According to the critical theory, the purpose of the research is to reveal a change and difference depending on understanding a given event or phenomenon, as well as including in-depth examination, questioning, description and understanding. The researcher allows the society to develop, renew and change itself with the hidden truth that he wants to disclose. In this respect, Critical Theory and Critical theorists aim to reveal the mechanisms of oppression and domination that surround the individual and to liberate the individual and perform conscious actions. In this study, Critical Theory outlined by Frankfurt School, will be examined; criticism of Critical Theory on the matter of enlightenment and positivist paradigms, instrumental mind, ideology, Ortodox Marxism and culture industry, its approachments and spesifically,recognition and development stage of the theory in Turkey will be analyzed. In this context, as the works of Critical Theorists are the primary sources, domestic and foreign literature on this subject has been benefited. In the article, it is concluded that Critical Theory is the source of the development, change and transformation of societies by giving individuals the awareness of freedom.

Anahtar Kelimeler

Critical Theory, Frankfurt School, Oppression, İdeology, Culture Industry

Kaynakça

• Adorno, T. W. (2014). Minima Moralia, (Çev. Orhan Koçak, Ahmet Doğukan). İstanbul: Metis Yayınları.
• Althusser, L. (2017). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları, (Çev. Alp Tümertekin). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Anderson, P. (2007). Batı Marksizmi Üzerine Düşünceler, (Çev. Bülent Aksoy). İstanbul: Birikim Yayınları.
• Batur, E. (1981). Frankfurt Okulu’nun Estetik Kuramına Giriş. Oluşum Dergisi. 40(Özel Sayı: Frankfurt Okulu), 3-11.
• Batur, E. (1997). Uzaktan Birikim. Birikim. 0(100), 87-88.
• Benhabib, S. (2015). Modernlik ve Eleştirel Kuramın Çıkmazları: Frankfurt Okulu, (Çeviren: Salih Akkanat, Editör: H. Emre Bağce). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Bilir, O. (2007). Eleştirel Kuram ve Batı Düşüncesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Doç. Dr. İsmail Coşkun), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bottomore, T. (2013). Frankfurt Okulu ve Eleştirisi, (Çeviren: Ümit Hüsrev Yolsal). İstanbul: Say Yayınları.
• Calhoun, C. (1995). Critical Social Theory: Culture, History and the Challenge of Difference. USA: Blackwell.
• Cevizci, A. (2013). Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Çiçekdağı, C. (1999). Horkheimar ve Adorno Bağlamında Eleştirel Teori, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) (Danışman: Doç. Dr. A. Kadir Çüçen), Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çoban, A. İ. ve Buz, S. (2008). Eleştirel Teori: Gelişimi, Kabulleri ve Sosyal Hizmette Kullanımı. Toplum ve Sosyal Hizmet Dergisi. 19(1), 71-88.
• Çüçen, A. K. (2016). Felsefe Tarihi III- XX. Yüzyıl Filozofları, (2. Baskı). İstanbul: Sentez Yayınları.
• Daştan, U. (2013). Bilimin Tarihsel Gelişim Sürecinde Thomas Samuel Kuhn’un Bilim Felsefesinin Yeri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Doç. Dr. Mine Kaya Keha), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dellaloğlu, F. B. (2003). Bir Giriş: Adorno Yüz Yaşında, Cogito Dergisi, Sayı: 36. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Demir, E. (2019). Notlarım: Bilimsel Araştırma Paradigmaları. Ankara.
• Demirtaş, H. ve Özer, N. (2015). Eleştirel Kuram Açısından Eğitim ve Eğitim Yönetimi. Journal of Teacher Education and Educators, 4(2), 205-222.
• Dinçer, K. (2015). Kısaca Felsefe, (2. Baskı). Ankara: Pharmakon Yayınları.
• Geuss, R. (2002). Eleştirel Teori Habermas ve Frankfurt Okulu, (Çeviren: F. Keskin). İstanbul: Ayrıntı.
• Guba, E. G. ve Lincoln, Y. S. (1994). Competing Paradigms in Qualitative Research. (Ed. Denzin, N. K. & Lincoln, Y. S.). Handbook of Qualitative Research İçinde (s. 105-117). London: Sage.
• Gülenç, K. (2015). Frankfurt Okulu Eleştiri Toplum ve Bilim. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Habermas, J. (1994). Modernlik: Tamamlanmamış Bir Proje, (Çeviren: Naliş, G.). İstanbul: Kıyı Yayınları.
• Held, D. (1980) Introduction to Critical Theory Horkheimer to Habermas. USA: University of California Press.
• Hilav, S. (1980). Frankfurt Okulu ve Eleştirel Kuram Üzerine Notlar. Papirüs. 1(1), 4-12.
• Horkheimer, M. (2016). Akıl Tutulması, (Çeviren: Koçak, O.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Horkheimer, M. ve T.W. Adorno. (1996). Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, (Çeviren: Özügül, O.). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Horkheimer, M. (2005). Günümüz Felsefesinde Rasyonalizm Tartışması Üzerine: Geleneksel ve Eleştirel Kuram, (Çeviren: Tüzel, M.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İzci, N. A. ve Akkuş, B. (2017). Modernizm, Postmodernizm ve Türkiye’de Kamu Yönetiminde Uygulamaları. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 3(6), 309-324.
• Kalelioğlu, U. B. (2019). Pozitivizmin Epistemolojik Temeli ve Avrupamerkezci Sosyolojik Bilginin Sınırları. Sosyal Bilimler Akademi Dergisi. 2(2), 127-138.
• Kızılçelik, S. (2000). Frankfurt Okulu. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Kuhn, S. T. (2015). Bilimsel Devrimlerin Yapısı, (Çeviren: Kuyaş, N.), (9.Baskı). İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Morrow, R. A. ve Brown, D. D. (1994). Critical Theory and Methodology. London: Sage Publications.
• Neuman, W. L. (2006). Toplumsal Araştırma Yöntemleri: Nitel ve Nicel Yaklaşımlar, (Çeviren: Özge, S.). İstanbul: Yayın Odası Yayınları.
• Odabaş, U. K. (2018). Tarihsel Süreçte Kamusal Alanın Yapısal Dönüşümü ve Habermas. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 0(14), 2051-2066.
• Odabaş, U. K. (2018). Frankfurt Okulu ya da Eleştirel Teori Üzerine. Dört Öge Dergisi, 7(14), 211-233.
• Ördem, Ö. A. (2018). Modernite Kültürü ve Türk Modernleşmesi. Sosyoloji Notları, 2(2), 210-221.
• Özdemir, S. (?). Türkiye’de Ekonomik ve Kültürel Degisme Dersi İçin Notar-I. (Çevrimiçi) http://www.politics.ankara.edu.tr/sbflocal/index.php?SbfAnket=Sonuc&uye_adi=sozdemir&baslik=DERS+NOTLARI adresinden 04 Mayıs 2007 tarihinde erişilmiştir.
• Özek, B. Y. (2019). Eleştirel Kuram (Frankfurt Okulu) Bağlamında İdeoloji ve Eğitim İlişkisinin Çözümlenmesi. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 39(3), 1535-1557.
• Peca, K. (2001). Paradigmatic Differences in Educational Administration. Positivism and Critical Theory. U.S. Department of Education. Educational Resources Information Center (ERIC).
• Rutli, E. E. (2011). Max Horkheimer ve Theodore Adorno'da Eleştirel Teori ve Kültür Endüstrisi Kavramı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Prof. Dr. Kazım Sarıkavak), Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Strik, P. M. (1999). Critical Theory, Politics and Society. London: Pinter.
• Şaylan, G. (2002). Postmodernizm. Ankara: İmge Kitabevi.
• Şen, H. (2011). Jürgen Habermas’ın Yöntem Anlayışı. Sosyoloji Dergisi, 0(25), 39-52.
• Tura, R. (1999). ‘68’ ile ‘71’ Arasına Sıkışan Zaman: 70’li Yıllar. Defter, 0(37), 35-46.
• Yardımcı, D. (2019). Thomas Kuhn’un Paradigması ile Michel Foucault’un Episteme’sinin Karşılaştırılması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) (Danışman: Doç. Dr. Eren Rızvanoğlu), Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yaşar, G. A. (2011). Ortaçağdan Günümüze “Modernite”: Doğuşu ve Doğası. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(7), 10-26.
• Yaşar, A. (2008). Çağımızın Teorisyeni Jürgen Habermas’ın İletişim, Siyaset ve Modernlik Anlayışı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Yrd. Doç. Dr. İbrahim Kaya), Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Zobar, J.A. (2019). Kültür Endüstrisi ve Tüketim Bağlamında Frankfurt Okulu’ndan Günümüze Birey, Tahakküm ve Özgürlük İlişkisi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Doç. Dr. Ahmet Emre Dağtaşoğlu), Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.