YENİ VE YAŞ TÜRKİSTAN DERGİLERİ IŞIĞINDA SOVYETLERİN TÜRKİSTAN’DA UYGULADIĞI YERLİLEŞTİRME POLİTİKALARI

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: Cumhuriyet’in 100. Yılına Armağan Özel Sayısı, 99 - 113, 31.12.2023

Kübra Koç

https://doi.org/10.58640/asyar.1411071

Öz

Türkistan coğrafyası, Çarlık Rusya’sı ve Sovyetler Birliği Dönemlerinde Rus yönetimi için her zaman önemli bir bölge olmuştur. Çünkü bu bölge ekonomik, sosyal, siyasi anlamda stratejik ve kaynakları bol olan bir bölgedir. Çarlık Rusya’sının sömürgeci faaliyetlerinden bunalan halka yeni bir söylem; kendi kaderlerini kendilerinin tayin etme (self determinasyon) hakkı ile gelen yeni Rus yönetimi Sovyetler, Türkistan halkının da desteğini almayı başararak iktidara gelmiştir. Bu söylem doğrultusunda bölgelerde hangi halk çok ise o bölgeyi yönetme hakkı onlara verilecek; yani Sovyet hükümetine bağlı yerel yönetimler meydana gelmiş olacaktı. Bu politikanın adı yerlileştirme politikasıydı. Fakat kısa bir süre sonra Sovyetler Birliği Türkistan’a uyguladığı politikaları yerlileştirme adı altında uygulamaya başlamış ve yerlileştirme ismi sadece halkın gözünü boyamak için kullanılmıştır. Böylece yerlileştirme politikasının amacının bölgeyi Ruslaştırmak olduğu görülmüştür. Sovyet Rusya bölgeye uyguladığı politikalarla Çarlık Rusya’dan sadece ismen farklı olduğunu göstermiştir. Bu duruma Türkistan’ın yerli halkı “Basmacılık” ve “Müsavatçılık” gibi hareketlerle direnmeye çalışsa da başarılı olmamış; 1917 İhtilâli ile elde edilen muhtariyetlerin de sadece sözde olduğunun görülmesi üzerine Türkistanlı aydınlar, haklarını basın yoluyla aramaya karar vermişlerdir. Sovyetler Birliği’nin basın üzerinde uyguladığı baskı ve sansür politikasının da Çarlık Rusya’nınkiyle aynı olması sebebiyle Türkistanlı aydınların bazıları çareyi yurtlarını terk etmekte bulmuşlardır. Türkistanlı aydınlar, Türkistan’ın haklı davasını başta Türkiye olmak üzere Fransa, Almanya ve Amerika gibi birçok ülkede dernekler, vakıflar yoluyla teşkilatlanarak, gazeteler ve dergiler çıkararak, muhaceret basınını oluşturarak anlatmaya çalışmışlardır. Muhaceret basını içinde önemli bir yere sahip, birbirlerinin devamı niteliğinde olan Yeni ve Yaş Türkistan Dergileri de yer almaktadır. Bu çalışmada başta Sovyetlerin, Türkistan üzerinde uyguladığı politikalar arasında bulunan daha sonra da uyguladığı politikaların tamamını kapsar hale gelen yerlileştirme politikasının, “Muhaceret Basının” önemli dergileri olan Yeni ve Yaş Türkistan içerisinde yer alan yazılara göre değerlendirilmesi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sovyetler, Yerlileştirme Politikaları, Muhaceret Basını, Yeni Türkistan, Yaş Türkistan.

Kaynakça

• Akantı, Ö. (1997). “Yaş Türkistan 1929-1930 Başyazarı: Mustafa Çokayoğlu”. Değerlendirmeler. 1 (1-13), 923-927.
• Armaoğlu, F. (2014). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914. İstanbul.
• Bayraktar, R. (2013). “Türkistanlı Aydınlarımızın Siyasi ve Yayın Mücadelesi: Mustafa Çokayoğlu ve Etrafındakiler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. (39), 308-328.
• Beydilli, K. (2008). “Rusya-Tarih”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 35/ 253-265.
• Çelebi, E. (2000). Yaş Türkistan Dergisine Göre Türkistan Millî Mücadelesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Çinar, O. (2010). Muhaceretteki Türkistanlıların Gözünden Orta Asya ve Yeni Türkistan Dergisi (1927-1931), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Çinar, O. (2012). “Yeni Türkistan Dergisi”. Akademik Bakış Dergisi. 30, 1-11.
• Donuk, A. (1992). “Basmacı Hareketi”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 5/ 107-108.
• Duran, T. (2006). “Sunuş”, Yaş Türkistan’dan Seçilmiş Makaleler. Ed., Tülay Duran. İstanbul: Ayaz Tahir Türkistan İdil Ural Vakfı.
• Egamberdiyev, M. (2002). Türkistanskiye Vedomosti Gazatesine Göre Türkistan’da Ruslaştırma Siyaseti (1870-1917), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Evci, T. (2006). Yeni Türkistan Dergisi (1927-1931), Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale.
• Geçer, G. O. (2018). Muhaceretteki Türkistanlıların Bağımsızlık Yolunda Çıkardıkları Gazete ve Dergiler, 2. Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi, 739-742.
• Günay, N. (2017). Bolşevik İhtilali’nin Ardından Osmanlı Devleti’nin Rusya’daki Yeni Rejime Bakışı, Mülkiye Uluslararası İlişkiler Kongresi Ekim Devrimi’nin 100. Yılı: Sovyetler Birliği, Soğuk Savaş, Uluslararası Sistem (16/17 Ekim 2017) Bildirileri, Ankara.
• Işık, Y. ve Koç, K. (2022). “19. Yüzyılın Sonları 20. Yüzyılın Başlarında (1880-1930) Türkistan Süreli Yayınları ve Kadın Konusuna Yaklaşımları”. Karadeniz Araştırmaları- KARAM Dergisi. 19 (74), 493-514.
• Kırımlı, H. (1996). “Gaspıralı İsmail Bey”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 13/392-395.
• Kocaoğlu, T. (1997), “Yaş Türkistan’ın Türkistan Basın Tarihindeki Yeri”. Yaş Türkistan Dergisi (1929-1930). (1), 13-30.
• Köseoğlu, T. (2014). Sovyetler’in Türkistan’ı Dönüştürme Siyasetine Muhalefet: Yaş Türkistan Dergisi (1929-1939), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul.
• Kurat, A. N. (1987). Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara. Küpoğlu, F. (2019). Yaş Türkistan Dergisine Göre 1933 Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve Çöküşü, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Somuncuoğlu, B. T. (2006). Türkistan’da Eğitim (1865-1917) ve Çarlık Rusya’sının Sosyo-Politik Açıdan Eğitime Yaklaşımı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Taşağıl. A. (2012). “Türkistan”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 41/ 556-560.
• Turan, R. (2019). “Sovyet Resmi Tarihçiliğinde Müsavatçılara ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ne Yaklaşım- Susturulan Geçmiş: Sovyet Dönemi Tarih yazımı ve Tarih Ders Kitaplarında Müsavatçılar ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti”. Turkish History Education Journal (TUHED). 8 (1), 263-289.
• Türkoğlu, İ. (2008). “Rusya-Rusya’da İslam Araştırmaları”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 35/ 266-270.