Türk-Amerikan İlişkilerinde Bir Kriz Vesilesi: Burdur Amerikan Koleji

Year 2025, Volume: 29 Issue: 3, 472 - 485

Nurullah Nehir

https://doi.org/10.53487/atasobed.1668784

Abstract

1820 yılı itibariyle Anadolu’daki faaliyetlerine başlayan Board Cemiyeti misyonerleri,
çalışmalarında İzmir istasyonunu aktif bir şekilde kullanmışlardır. İzmir istasyonuna bağlı bir dış
istasyon olarak 1882 yılında kurulan Burdur istasyonunda görevli misyonerler de faaliyetlerini
genişletmek maksadıyla 1891 yılında bir kolej binası inşaatına başlamışlardır. İzmir istasyonu
sorumlusu Mösyö Lymann Bartlett tarafından bizzat yürütülen kolej inşaatı, ilk etapta Burdur’daki
yerel yöneticiler tarafından durdurulmuştur. İnşaatın yeniden başlaması kararının ardından bu
defa da Burdur’daki Rum ve Ermeni cemaat mensupları inşaatı yakmıştır. İnşaatın yakılması
üzerine olay yerel bürokrasinin konusu olmaktan çıkmış ve İstanbul’daki Amerikan konsolosluğu
tarafından bizzat takip edilmiştir. Osmanlı Devleti’nden tazminat talep eden Amerikan yetkililer
sorunun kendi istekleri doğrultusunda çözülmesi amacıyla Osmanlı karasularına gambot
göndermeyi dahi dile getirmiştir. İstanbul’daki Amerikan konsolosluğunun bizzat ilgilendiği olayda
Osmanlı Devleti, konunun aydınlatılması için hukuki bir süreç başlatmış ve failleri cezalandırmıştır.
Öte yandan yangın dolayısıyla ortaya çıkan maddi hasar da kabul edilmiş ve ilgili kişilere tazminat
ödenmiştir. Yaşanan krizin ardından yeniden inşa edilen Burdur Amerikan Koleji, 1894 yılında
ruhsatlandırılıp faaliyete geçirilmiştir. İlerleyen zamanlarda da varlığını sürdüren kolejin 1914
yılında da faaliyetlerini sürdürdüğü görülmektedir. Bu çalışmada Burdur’da uzun yıllar faaliyette
bulunan Board Cemiyeti’ne bağlı kolejiin kuruluş aşamasında cereyan eden olaylar ve Osmanlı
Amerikan ilişkilerine yansımaları birincil kaynaklar ışığında incelenmiştir.

Keywords

Burdur, misyoner, Board Cemiyeti, Lymann Bartlett

Occasion of A Crisis in Ottoman-American Relations: Burdur American College

Abstract

The Board Society missionaries, who started their activities in Anatolia in 1820, actively used
the Izmir station in their work. The missionaries who are working at the Burdur station, which
was established in 1882 as an external station connected to the İzmir station, started the
construction of a college building in 1981 in order to expand their activities. The construction
of the college which was personally carried out by Monsieur Lymann Bartlett, the manager
of the Izmir station, was initially stopped by the local administrations in Burdur. The members
of Greek and Armenian communities in Burdur burned the building after the decision to
restart the construction. After the building was burned, the incident ceased to be a matter
for the local bureaucracy and was followed up directly by the American Consulate in İstanbul.
American officals, who demanded compensation from the Ottoman Empire, even discussed
sending gunboats to Ottoman territorial waters in order to resolve the issue in accordance
with their wishes. The Ottoman Empire initiated a legal process to shed light on the incident,
which was handled directly by the American Consulate in İstanbul, and punished the
perpetrators. On the other hand, the material damage caused by the fire was also accepted
and compensation was paid to the revelant persons. Burdur American College, which was
rebuilt after the crisis, was licensed and put into operation in 1894. It is seen that the college,
which contiuned its existence in later times, continued its activities in 1914. In this study the
events that took place during the establishment of the college affiliated with the Board
Society, which operated in Burdur for many years, and their reflections on The Ottoman and
American relations were examined in the light of primary sources.

Keywords

Burdur, missionary, Board Society, Lymann Bartlett

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA. BEO.57/4249-3; 75/5588-3; 59/4364; 60/4455; 57/4249-4; 57/4249-6; 57/4249-5; 4278/ 320776.
• BOA. DH.MKT.1964/45; 1916/93; 1996/63.
• BOA. HR.SYS.71/59; 72/60.1-1; 72/60-2; 72/60-9; 72/60-10; 72/60-13; 72/60-4; 72/60-7.
• BOA. HR.TH. 122/97.
• BOA. İ.DH.1156/90352; 1251/98098; 1251/98098; 1276/100425; 1299/18.
• BOA. İ.HR.421/27-2.
• BOA. İ.HUS. 3/51; 3/117-1; 3/117-2; 3/117-3; 3/117-4; 3.117-5; 3/117-6; 3/132-1; 3/132-3.
• BOA. İ.ML.2/13.
• BOA. MV.79/91.
• BOA. Y.A.HUS…264/22-1; 264/22-2; 264/22-3; 264/22-4; 264/71-1; 264/71-2.
• BOA. Y.PRK.EŞA…17/5-1; 17/5-2.
• BOA. Y.PRK.UM…22/80; 24/103.
• İngiltere Milli Arşivi-The National Archives (TNA).
• The National Archive Foreign Office.424/172.
• The National Archive Foreign Office.424/172.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Açıkses, E., & Güher, E. (2014). Osmanlı belgeleri ışığında Anadolu’dan ABD’ye Ermeni göçü (Elâzığ/Harput İli Örneği). Yeni Türkiye, 61, 1138-1147.
• Alan, G. (2015). Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Protestan okulları. Türk Tarih Kurumu.
• Alan, G. (2007). Amerikan Board okullarında yürütülen misyonerlik faaliyetleri. Journal of Islamic Research, 20(4), 464-475.
• Alan, G. (2018). Amerikan Board örgütünün dünyası. Yunus Emre Tekinsoy ve Murat Hanilçe (Ed), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de misyonerler ve faaliyetleri içinde (ss. 61-75). Kitabevi Yayınları.
• Aydın, M. (2008). Bulgar ve Ermeniler arasında Amerikan misyonerleri. Yeditepe Yayınları.
• Canyaş, H., & Canyaş, F. O. (2012). Osmanlı’dan günümüze misyonerlerin kültürel alandaki faaliyetleri. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 31, 55-75.
• Cevizliler, E. (2014). XX. yüzyıl başlarında Osmanlı Devletindeki İngiliz okulları üzerine bir inceleme. Tarihin Peşinde, 12, 121-156.
• Demir, C. (2014). Amerikan Board’un İzmir’deki faaliyetleri ve İzmir Uluslararası Kolej (Tez no: 358427). [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Demirci, K. (1998). Hristiyanlık tarihi. Türkiye Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi içinde, c. 17, 368-372.
• Deveci-Bozkuş, Y. (2020). Anadolu’dan ABD’ye göç eden Ermeniler: gemi kayıtlarına dair bir değerlendirme. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(2), 571-587.
• Erhan, Ç. (2001). Türk-Amerikan ilişkilerinin tarihsel kökeni. İmge Yayınları.
• Gündüz, Ş. (2020). Misyonerlik. Türkiye Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi içinde c.30, 193-199. , Kaya, D. S. (2020). 1834 tarihli Burdur kazası nüfus defterine göre Burdur şehrinin nüfusu. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 71, 231-242.
• Kieser, H. L. (2005). Iskalanmış barış: Doğu vilayetlerinde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839-1938. İletişim Yayınevi.
• Kocabaşoğlu, U. (2020). Anadolu’daki Amerika. İmge Yayınevi.
• Mutlu, Ş. (2020). Osmanlı Devleti’nde misyoner okulları. Gökkubbe Yayınları.
• Özcan, T. (2007). II. Abdülhamid döneminde Ermeni olayları. Akis Kitap Yayınları.
• Özdemir, H. (2012). Osmanlı idaresinin Ermeni okullarına yaklaşımı (1878-1900). Tarih Okulu Dergisi, 13, 115-148.
• Sezer, A. (1999). Osmanlı’dan Cumhuriyete misyonerlerin Türkiye’deki eğitim ve öğretim faaliyetleri. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Özel sayı, 169-183.
• Polat, B., & Ayaz, R. (2017). İngiliz misyonerlik faaliyetlerinin Osmanlı Devleti’nin yıkılış sürecine etkileri. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 61, 1-45.
• Stone, F.A. (2011). Sömürgeciliğin hasat mevsimi- Anadolu’da Amerikan misyoner okulları. Dergâh Yayınları.
• Şafak, N. (2003). Osmanlı-Amerikan ilişkileri. Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Şahin, E. (2022). İtikadın peşinde-Osmanlı bürokratları ve Amerikan misyonerleri. Timaş Yayınları.
• Tozlu, N. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nda misyoner okulları. Yeni Türkiye, 32, 787-797.
• Tokcan, C. (2022). Lymann Bartlett (1831-1912). Füsun Çoban Döşkaya ve Yakup Öztürk (Ed), Osmanlı Devleti’nde Amerikan Board misyonerleri içinde (ss. 117-140). Berikan Yayınları.
• Turan, S. (2018). Gitmek, yaymak ve dönüştürmek: kim, ne, niçin ve nasıl? Hristiyan misyonerliğini anlamak. Yunus Emre Tekinsoy veMurat Hanilçe (Ed). Osmanlı’dan Cumhuriyete Türkiye’de Misyonerler ve Faaliyetleri içinde (ss. 1-25). Kitabevi Yayınları.
• Uçar, A. (1988). Amerikan misyonerlerinin Türkiye’deki faaliyetleri (Tez no: 10001). [Yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Amerikan Board’un İzmir’deki faaliyetleri ve İzmir Uluslararası Kolej (Tez no: 358427). [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Vahapoğlu, H. (2005). Osmanlıdan günümüze azınlık ve yabancı okulları. MEB Yayınevi.
• Yavuz, F., & Yormaz, E. (2022), Dış politikada cebri bir yöntem: Gambot diplomasisi (İngiltere Örneği). Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 288-314.
• Yorulmaz, Ş. (2000). Osmanlı-Fransız ilişkileri çerçevesinde Osmanlı topraklarında açılan Fransız kültür kurumları ve bunların meşruiyet kazanması (19. yüzyıl-20. yüzyıl başları). Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 11, 697-768.
• Yücel, İ. (2005). Kendi belgeleri ışığında Amerikan Board’ın Osmanlı ülkesindeki teşkilâtlanması (Tez no: 186373). [Yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Süreli Yayınlar Der Deutsche Correspondent, (29.08.1892). https://www.genealogybank.com/explore/newspapers/all/usa/maryland/baltimore/der-deutsche-correspondent