Mevlânâ’da Ebu’t-Tayyib el-Mütenebbî’nin İzleri

Year 2025, Volume: 29 Issue: 3, 567 - 576, 12.09.2025

İlknur Emekli , Gülyaşar Sağdıç

https://doi.org/10.53487/atasobed.1732212

Abstract

Ünlü Türk mutasavvıf şairi Mevlânâ Celâleddîn Rûmî Farsçada olduğu gibi Arapçada da dile son derece hâkim olan, sadece yaşadığı dönemde değil, asırları kapsayan bir süreçte de geniş kitleler üzerinde etkileri silinmeyecek izler bırakmış ender şahsiyetlerden biridir. Mevlânâ’nın fikrî ve edebî dünyasında, Şems-i Tebrîzî’nin Mevlânâ’nın okumaktan vazgeçmesini istediği divanın yazarı olan klasik Arap şiirinin önde gelen simalarından Ebu’t-Tayyib el-Mütenebbî (ö. 965), hem şiirleriyle hem de düşünceleriyle etkili olmuştur. Mevlânâ’nın Arap şiirini bütünüyle okuduğu, çöl, vaha, köy tasvirlerindeki ustalığından ve bazı şairlerden yaptığı iktibaslardan anlaşılmaktadır. Öyle ki Mütenebbî’nin etkisi Divân-ı Kebîr’de ve Mesnevî’de de açıkça görülmektedir. Bu çalışmanın amacı, Mevlânâ’nın edebî hayatının tarihsel süreci göz önünde bulundurularak ünlü Arap şairi Ebu't-Tayyib el-Mütenebbî’nin Mevlânâ üzerindeki izleri ve etkileri, Mevlânâ’nın düşünce dünyasında, özellikle edebî ve felsefi bağlamda incelemektir. Bu çalışma, karşılaştırmalı edebî yöntem, metinler arası analiz, felsefi karşılaştırma ve tarihsel-kültürel bağlam analizi gibi çeşitli araştırma yöntemlerini kullanmaktadır. Şairlerin dilsel ve tematik açıdan karşılaştırılması, metinler arası ilişkilerin ortaya konması ve tarihsel bağlamda her iki şairin eserlerinin toplum üzerindeki etkilerinin tartışılması amaçlanmaktadır. Ayrıca, dilsel analizle, her iki şairin üslup ve anlatım biçimleri arasındaki benzerlikler ve farklılıklar da detaylı şekilde ele alınmaktadır. Çalışma, Mevlânâ ve Mütenebbî arasında belirgin bir edebî etkinin var olduğunu ortaya koymaktadır. Her ne kadar bu iki şairin dünya görüşleri ve şiirsel bakış açıları farklı olsa da, Mütenebbî’nin bireysel özgürlük ve kahramanlık temalarının, Mevlânâ’nın tasavvufi anlayışında varlık, insanlık ve Tanrı ile ilgili derin düşüncelerle birleşerek yeni anlamlar ürettiği tespit edilmiştir.

Keywords

Arap Şiiri , Mevlânâ , Divân-ı Kebîr , Mesnevî , Ebu’t-Tayyib el-Mütenebbî

The Traces of Abū al-Tayyib al-Mutanabbī on Mawlānā

Abstract

The famous Turkish Sufi poet Mawlānā Jalāl al-Dīn Rūmī is one of those rare figures who had a profound mastery of both Persian and Arabic, leaving an indelible impact on large audiences not only during his life time but also throughout centuries. In Mawlānā’s intellectual and literary world, Abū al-Tayyib al-Mutanabbī (d. 965), a prominent figure of classical Arabic poetry the author of the divan that Shams-i Tabrizi asked Mawlānā to stop reading, was a significant influence through both his poetry and his philosophical ideas. It is understood that Mawlānā read Arabic poetry extensively, as demonstrated by his mastery in depicting deserts, oases, and villages, as well as the quotations he made from certain poets. Indeed, the influence of Mutanabbī is clearly seen in both Diwān-i Kabīr and Masnavī. The aim of this study is to examine the traces and influences of the famous Arab poet Abū al-Tayyib al-Mutanabbī on Rūmī, especially in the literary and philosophical context, by considering the historical process of Rūmī 's literary life. This study uses various research methods such as comparative literary method, intertextual analysis, philosophical comparison and historical-cultural context analysis. It aims to compare the poets in terms of language and theme, to reveal the intertextual relations and to discuss the effects of the works of both poets on society in the historical context. In addition, the similarities and differences between the styles and narrative forms of both poets are also discussed in detail with linguistic analysis. The study reveals a significant literary interaction between Mawlānā and Mutanabbī. Although the worldviews and poetic perspectives of these two poets are different, it has been determined that Mutanabbī’s themes of individual freedom and heroism, combined with Mawlānā’s deep thoughts on existence, humanity and God in his Sufi understanding, produce new meanings.

Keywords

Arabic Poetry , Mawlānā , Diwān-i Kabīr , Masnavī , Abū al-Tayyib al-Mutanabbī

References

• Adalar Subaşı, D. (2021). el-Mütenebbî ve Nef‘î’nin fahriyelerinde “Ben”in Tezâhürü. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 26(26), 539-568.
• Akbaş, D. N. (2016). Kültür endüstrisi bağlamında Mevlânâ’nın yeniden üretimi. (Yayın no. 443104). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Doğuş Üniversitesi].YÖK Tez Merkezi.
• Arpaguş, S. (2007). Batı’da Mevlâna ve Mevlevîlik bibliyografyası. İstem, 5(10), 319-344.
• Arslan, A. (2021). Söz sanatları açısından Mütenebbî’nin şiirlerine genel bir bakış. Trabzon İlahiyat Dergisi, 8(2), 191-220.
• Aşkar, M. (2006). Tasavvuf tarihi literatürü. İz Yayıncılık.
• Atasağun, G. (2007). Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin hayatı ve eserleri. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 3, 59-93.
• Baniali, A. (2014). Mutenebbî ile Nef’î’nin edebi yönlerinin karşılaştırılması. (Yayın no. 363755). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Ceyhan, S. (2010). Şems-i Tebrîzî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları.
• Daş, F. (2022). İki kaside bağlamında Mütenebbî’nin İhşi ̂di ̂ Hükümdarı Ebü’l-Misk Kâfûr’a methiye ve hicivleri. Nüsha, 22(54), 43-72.
• Dayf, Ş. (1960). el-Fennu ve Mezâhibuhu fi’ş-Şiʿri’l-Arabi. Dâru’l-Maʿârif.
• Demirel, Ş. (2011). Dinle neyden (Mesnevi’nin İlk 18 Beytinin Türkçe Şerhleri). Manas Yayıncılık.
• Durmuş, İ. 2006). Mutenebbi ̂ . Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. TDV Yayınları.
• Eflaki, A. (1989). Ariflerin menkıbeleri. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• el-Bedîʿî, Y. E. D. (1308). eṣ-Ṣubḥu’l-Mutenebbî ʿan Ḥays̱iyyeti’l-Mutenebbî (1-2). el-Maṭbaʿatu’l-ʿİmâreti’ş-Şerefiyye.
• el-Berkûkî, A. (2014). Şerhu Dîvâni’l-Mutenebbî. Müessesetü’l-Hindâvî.
• el-Fâhurî, H. (ts.) Târihu’l-Edebi’l-‘Arabî. Beyrut Yayınevi.
• Firûzanfer, B. (1386). Dîvân-i Kebîr, Kulliyât-i Şems-i Tebrîzî, Tovzihât-ı Fihrist ve Keşfu’l-Ebyât (1-2). Encümen-i Âsâr ve Mufâhir-I Ferhengî Yayınları.
• Firûzanfer, B. (2004). Mevlânâ Celâleddin. (F. N. Uzluk, Çev.), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Goldziher, I. (1993). Klasik Arap literatürü. (A. Yüksel, R. Er. Çev.), İmaj Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2007). Mevlânâ Celâleddîn hayatı, eserleri, felsefesi. (5. Baskı). İnkılap Kitabevi.
• Hazer, D. (2003). el-Mutenebbî’nin şiirinde humma tasviri. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(4), 17-36.
• İbn Hallikân. (ts.). Vefayâtu’l-A’yân (1). Beyrut Yayınevi.
• Karakoç, S. (2012). Mevlânâ. Diriliş Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1976). Türk Edebiyatında ilk mutasavvıflar. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kuşpınar, B. (2007). Mevlana’da akıl ve aşk. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23(23), 16-31.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2007). Fîhi mâ fîh Seçmeler. (A. Gölpınarlı, Haz.), Konya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2007). Dîvân-ı Kebîr (1). (A. Gölpınarlı, Çev.), İş Bankası Kültür Yayınları.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2007). Mecâlis-i Seb‘a Mektûbât. (A, Gölpınarlı, Haz.), Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2017). Rubâîler. Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Kütüphane Yayınları.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2014). Mesnevî-i Şerîf. (S, Nahîfî, Çev.), (Â. Çelebioğlu, Sad.), Timaş Yayınları, 2014.
• en-Nedvi, Ebu'l-Hasan Ali el-Hasani. Hazreti Mevlânâ. Kayıhan Yayınları, 2009.
• Önder, M. (1978). Tebrizli Şems olayı ve Konya’daki türbesi, Mevlânâ ve Yaşama Sevinci. (F. Halıcı, Hzl.), Konya Turizm Derneği, 81-85.
• Öngören, R. (2004). Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. TDV Yayınları.
• Öztürk, Y. N. (2000). Mevlânâ Celâleddin-i Rumi ve insan. Yeni Boyut Yayıncılık.
• Selçuk, H. (1998). Mevlânâ’nın hayatı ve eserleri. Kur’an mesajı. İlmi ve Araştırmalar Dergisi, 3, 236-240.
• Sipehsâlâr, F. B. A. (2011). Mevlânâ ve etrafındakiler. (T. Yazıcı, Çev.), Pinhan Yayıncılık.
• Şafak, Y. (2004). Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî bütün eserleri seçmeler. Kültür.
• Tanır, E. (2024). Ünlü Arap şâiri Mütenebbî’de Aristoteles etkisi: İlham mı, intihal mi? RumeliDE Journal of Language and Literature Studies, 40(June), 790-810.
• Ülken, H. Z. (2000). İslam düşüncesi. Ülken Yayınları.
• Ürün, A. K. (2021). Mevlânâ’da Arap Dili ve Edebiyatının izleri. Nüsha, 53, 155-186.
• Yazıcı, T. (1994). Divan-ı Kebir. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları.
• Zerrînkûb, A. (1364). Sırr-ı Ney (1). Maharet Basımevi.