İSLAM ORTAÇAĞI’NDA İRAN BÖLGESİNDEKİ TARİH YAZICILIĞI

Year 2007, Volume: 14 Issue: 34, 255 - 273, 28.02.2010

Mustafa Demir

Abstract

İslam sonrası İran’da Moğol öncesi ve sonrası yapılan tarih
yazım çalışmaları farklılıklar gösterir. Bu dönemlerde İran tarih
yazıcılığının gelişim ve değişim dönemlerini İslamiyet’in Farsça
üzerindeki etkisi ve İran coğrafyasında kurulan devletlerin
kültür anlayışları da etkilemiştir. İran’da Abbasiler devrinde
fetihler durduğundan dolayı bilimsel faaliyetler hız kazanmıştır.
Bu sebeple tarih yazıcılığı da Abbasi kültürel gelişimi içinde
şekillenmiştir.
İran bölgesindeki tarih yazıcılığını Moğol öncesi ve Moğol
sonrası olarak ikiye ayırmak mümkündür. Moğol öncesi
dönemde tarih yazıcılığı Hindistan mektebi ağırlıklı ve eski
kaynaklardan özetler aktaran, Arapça eserlerden taklit ve kopya
şeklinde derlemelerden ibarettir. Bu eserler genellikle kritik
eksikliği gösterirler. Moğol dönemi sonrası ise bu coğrafyada
İlhanlı-Moğol mektebi etkisi görülürken Farsça ön plana
çıkmaya başlamıştır. X. Asırda başlayan Farsça tarih yazımı,
Irak coğrafyasının yanı sıra Orta Asya şehirlerine de girmeye
başladı. Yazılan ilk Farsça tarih kitapları, Arapça tarih
kitaplarının tercüme veya muhtasarları şeklindeydi.
Bu dönemde ilk ciddi çalışmayı yapan Samani vezir ve
tarihçisi Belamî’nin Taberî tarihinin Farsça tercümesinin
ardından Gerdizî, Beyhakî gibi tarihçiler Farsça kaleme alınmış
orijinal tarih-coğrafya kitaplarıyla ansiklopedik eserler vücuda
getirdiler. Yine bu dönemde Meliknâme, Siyasetnâme,
Mücmelü’t- Tevarih gibi Farsça eserlerin yanı sıra şehir
tarihçiliğinde de önemli adımlar atıldı. Tarih-i Sistan ve İbn
Funduk Beyhakî’nin Tarih-i Beyhak adlı eserler bunlara örnek
olarak gösterilebilir.
Yine bu dönemde yetişen Birunî, Kaşanî, Zahireddin
Nişaburî, Ravendî , Kadı Beyzavî, Nesevî, İbnü’l Esir, Cüzcanî
ve İbn İsfediyar gibi müellifler önemli eserler vücuda getirdiler. Bu dönemin esas özelliği Farsça tarih yazımında yapılan
çalışmaların tercüme-i hal, şehir tarihçiliği, hanedan tarihi
alanında ilk örneklerin verilmiş olmasıdır.
Yine bu dönemde dünya tarihinin ilk önemli tarih denemesi,
Reşidüddin’in Camiü’t Tevârih’i ile oldu. Benaketî ve Kazvinî
ise daha çak destanî tarzda eserler vücûda getirdiler.
XIV.yüzyıl başlarına kadar İran, Irak, Türkistan ve
Anadolu’da tarihçilik İlhanlılar ve Timurluların himayesinde
devam etti ve büyük başarılara ulaştı. Bu dönemde Zekeriya
Kazvinî, Vassaf, Zekeriya Kazvinî, Mirhond, Hondmir,
Şerefeddin Yezdî, Nizmüddin Şamî Hafız Ebru gibi tarihçiler
büyük eserler vücûda getirdiler.

Keywords

İran, Ortaçağ Tarihçiliği, İlhanlı, Mirhond, Hondmir

References

• AĞACANOV, S.G., Oğuzlar, ( Türkçe Trc. Ekber N.Necef-Ahmet Annaberdiyev) , İstanbul 2002.
• BARTHOLD, V.V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (Türkçe Trc. H. Dursun Yıldız), Ankara 1990.
• ___________., ‘‘ Beyhaki’’, İslam Ans. ( MEB) C.II, İstanbul 1970,
• CAHEN, Claude, ‘‘İslamiyet’’, ( Türkçe Trc. E.Nermin Esendor), Ankara 1990.
• Şemsettin Günaltay, a.g.e, s. 400-401. Ramazan Şeşen, a.g.e, s.247-248.
• Ramazan Şeşen, a,g,e, s.248-249.
• Felix Tauer, a.g.m, s.64.
• Cüzcanî, Tabakât-ı Nasirî, ( İng. Trans. by. H. G. Raverty), vol. I-II, London 1881.
• Ebû Bekir-i Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, ( Türkçe Trc Mürsel Öztürk), Ankara 2001.
• GÜNALTAY, M.Şemsettin, İslam’da Tarih ve Müverrihler, İstanbul 1991.
• Hamdullah Müstevfî al-Kazvinî, Nüzhetü’l-Kulûb, Nşr. Guy Le Strange, II. Baskı, Leiden 1993.
• HAMİLTON, A.R.Gibb, ‘‘Tarih’’, İslam Ansiklopedisi, (MEB) ,XI, İstanbul 1970.
• İbn İsfendiyar, Tarih-i Tabaristân, Tahran 1320.
• İbnü’l- Esîr, El- Kâmil Fî’t-Târih, C.IX- XII, ( Türkçe Trc. Abdülkerim Özaydın, Ahmet Ağırakça ), İstanbul 1987.
• Katip Çelebi, Cihannümâ, İstanbul, H.1145.
• KÖPRÜLÜ, Fuad, ‘‘İbn-i Funduk ’’, İslam Ansiklopedisi, (MEB ), C.II, İstanbul 1970.
• Mîrhwand, Ravzatü’s Safâ fi Sireti’l Enbiyâ ve’l Mülûk ve’l Hulefâ, ( Tashih: Çemşîd Giyânfer ), C.I-XV, Tahran, H.1380.
• Nizamülmülk, Siyasetname, ( Türkçe Trc. Nureddin Bayburtlugil), II. Baskı, İstanbul 1987.
• Reşîdeddîn Oğuznâmesi, ( Türkçe Tercüme ve Tahlil: Z. Velidi Togan), İstanbul 1982.
• RİTTER, Helmut , ‘‘ Attar’’, İslam Ansiklopedisi, (MEB), C.II, İstanbul 1970.
• SEVİM, Ali, AzimÎ Tarihi, ( Türkçe Trc.Ali Sevim ) Ankara 1988.
• SPULER, Berthold , “İran Tarihçiliğin Gelişimi”, (Türkçe Trc. Mustafa Demir ), Türk Dünyası Araş. Dergisi, 134, Ekim 2001.
• ŞAHİD, İrfan, “ Fars Edebiyatı”, İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti, (Chambridge History of Islam) C.IV, İstanbul 1989.
• Şerefeddîn Ali Yezdî, The Zafarnamah by Maulana Sharafuddin Ali of Yazd , edited for the Asiatic Society of Bengal by Maulawi Muhammad Ilahdad , I –II, Kalkutta 1887- 1888.
• ŞEŞEN, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998.
• Tâcü’s- Selmânî, Tarihnâme, ( Türkçe Trc. İsmail Aka ), Ankara 1988.
• TAUER, Felix, Timurlular Devrinde Tarihçilik, Belleten, CXIII, ( Ocak 1965), Sayı:113.
• TOGAN, Zeki Velidi, “Birunî”, İslam Ansiklopedisi, (MEB ), C. II, İstanbul 1970.
• _________________,‘‘Reşidüddin Tabip’’, İslam Ansiklopedisi, C.IX, İstanbul 1970.
• Zekeriya bin Muhammed el-Kazvinî, Âsâru’I-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Dar Sader Yay. Beyrut, Tarihsiz.