Seyf-i Sarāyî’nin Gülistan Tercümesinde Fiilden Fiil Yapımı

Year 2018, Issue: 63, 187 - 226, 30.09.2018

Ümit Özgür Demirci

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3682

Abstract

Öz

Türk yazı dili 8. yüzyılda yazılan Orhon Yazıtları ile başlar, Eski Türkçe adını verdiğimiz bu dönemde; Köktürk lehçesi, Eski Kırgız lehçesi ve Eski Uygur lehçeleri edebî dil olarak karşımıza çıkmaktadır. Başka bir görüş, Eski Türkçe içerisine Karahanlı lehçesini de dâhil eder; ancak İslamiyetin kabül edilmesinden sonra dilimizde Arapça ve Farsça kelimelerin görülmeye başlanması nedeniyle Karahanlı Türkçesi; kelime dağarcığı başta olmak üzere, bazı dil özellikleri bakımından Köktürk, Eski Kırgız ve Eski Uygur lehçelerinden ayrılmaktadır. Bu görüşden hareketle bu çalışmamızda Karahanlı lehçesi, Eski Türkçe içerisine dâhil edilmeyerek, Orta Türkçe olarak değerlendirildi. 10. yüzyılın sonuna kadar devam eden Eski Türkçe, 11. yüzyılda yerini Orta Türkçeye (Karahanlı lehçesine) bırakmıştır, Karahanlı lehçesi 12. yüzyılın sonuna kadar devam eder, 12. yüzyılın sonuna kadar Türk yazı dili tektir; 13. yüzyılın başında Türk dili iki farklı coğrafyada iki ayrı yazı dili olarak karşımıza çıkmaktadır. Azerbaycan ve Anadolu coğrafyasında, Batı Türkçesi adı verilen Oğuzca, Harezm, Aşağı Seyhun ve İdil nehri coğrafyasında ise Kuzey-Doğu Türkçesi adı verilen Harezm-Kıpçak lehçeleri görülmektedir.

Gülistan Tercümesi, 14. yüzyılda Seyf-i Sarâyî tarafından Kıpçak lehçesine tercüme edilmiştir. Sa’di’nin Bostan isimli eseri ile birlikte dünya klasikleri arasına giren eser, dünyada pek çok dile tercüme edilmiştir. Gülistan Tercümesi üzerine ilk çalışma Ali Fehmi Karamanlıoğlu’na aittir; 1968 yılında neşredilen bu çalışmada Gülistan Tercümesinin dil özellikleri, metin, notlar ve eserin dizini verilmiştir. Daha sonra 1969 yılında Andras Bodrogligeti tarafından Gülistan Tercümesinin metin ve sözlüğü neşredilmiştir. 1975 yılında Emir Neciboğlu Necip, Kazakistan İlimler Akademisi yayınları arasında Gülistan Tercümesinin dil özellikleri ve kelime kadrosunu inceleyen iki ciltlik neşriyatını yapmıştır. Bu çalışmaların dışında Osman Fikri Sertkaya, Hatip Usmanov ve Zaynap Maksudova’nın Gülistan Tercümesi üzerine yazılmış makaleleri bulunmaktadır. Çalışmamız umumiyetle Ali Fehmi Karamanlıoğlu’nun yayınına dayanmaktadır; ancak bazı kelimelerin okunmasında ve anlamlandırılmasında Karamanlıoğlu’ndan farklı düşündüğümüz fiiller de bulunmaktadır. Çalışmamızda, bu neşirdeki fiilden türemiş fiiller tespit edilmiş, tespit edilen fiillerin anlamları, kökenleri ve örnekleri verilmiştir. Ayrıca bazı fiiller ile ilgili bazı değerlendirmeler de yapılmaya çalışılmıştır.

Keywords

Gülistan Tercümesi, fiil yapımı, fiilden türemiş fiiller, Sadi, Kıpçak lehçesi.

At Seyf-i Sarâyî’s Translation of Gülistan, The Verb Construction of the Verb

Abstract

The Turkish writing language begins with the Orhon Inscriptions written in the 8th century; The Köktürk dialect, the Old Kyrgyz dialect, and the Old Uyghur dialects appear as literary languages. Another view includes the Karahanlı dialect in Old Turkish; but after the acceptance of Islam, Arabic and Persian words started to be seen in our language, and Karahanlı Turkism; in terms of vocabulary, especially in terms of some language features, Köktürk, Eski Kirghiz and Old Uyghur dialects. Based on this view, the Karahanlı dialect was not included in the Old Turkic language but was evaluated as Middle Turkish. The Old Turkic language, which continued until the end of the 10th century, left its place in Middle Turkic (Karahanlı dialect) in the 11th century and the Karahanlı dialect continued until the end of the 12th century. At the beginning of the 13th century, the Turkish language emerged as two separate writing languages in two different geographies. In the geography of Azerbaijan and Anatolia, there are Harezm-Kipchak dialects called Oğuzca, Harezm, Lower Seyhun and İdil nefri which are called Western Turkism and North-East Turkic.

Gulistan Translation was translated into the dialect of Kipchak by Seyf-i Sarâyî in the 14th century. Sa'di's world-class work with the work of Bostan, has been translated into many languages in the world. The first study on Gülistan Translation belongs to Ali Fehmi Karamanlıoğlu; In this work, which was published in 1968, language characteristics of Gulistan Translation, texts, notes and poems were given. Later, in 1969, the text and the dictionary of Gulistan Translation were published by Andras Bodrogligeti. In 1975, Emir Neciboğlu Necip published two volumes of publications of the Academy of Sciences of Kazakhstan, examining the language characteristics and vocabulary of Gulistan Translation. In addition to these works, Osman Fikri Sertkaya, Hatip Usmanov and Zaynap Maksudova's articles on Gülistan Translations are available. Our work is generally based on the publication of Ali Fehmi Karamanlıoğlu; but there are also some verbs that are different from Karamanlıoğlu in reading and understanding some words. In our work, the verbs derived from this transitive verb have been determined and their meanings, origins and examples have been given. In addition, some evaluations related to some verbs have been tried to be done.

Keywords

The translation of the Gulistan, verb, verbs derived from verbs, Sadi, Kipchak dialect.

References

• Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig (Çeviri). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Arat, R. R. (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I (Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Arat, R. R. (2006). Atabetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Ata, A. (1988). Nehçü’l-Ferādis III. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Ata, A. (1997). Kıssasü’l-Enbiyā II (Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Atalay, B. (1988). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. c: I, II, III, IV. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Bayraktar, N. (2004). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Berta, Á. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin… Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. (Çev: Emine Yılmaz), Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Clauson, S. G. (1972). Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford the Clarendon Press. Demirci, Ü. Ö. (2012). “ıd- Fiilinin Yapısı Üzerine,” Turkish Studies, volume 7/4, s: 1421-1431. Demirci, Ü. Ö. (2016). Eski Türkçede Fiiller. Kocaeli: Umuttepe yayınları. Demirci,Ü. Ö., Karslı, S. (2014). Kutb’un Husrav u Şirin’i -Dizin-. İstanbul: Kesit yayınları. Derleme Sözlüğü (1963-1982). Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Dilçin, C. (2009). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Doerfer, Gerhard, Tezcan, S. (1980). Wörterbuch des Ghaladsch (Dialekt von Xarrab). Budapest: Akadémia Kiado. Eraslan, K., Sertkaya, O. F., Yüce, N. (1979). Kutadgu Bilig III (İndeks). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırmaları Enstitüsü yayınları. Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri (Fiil). Ankara: Gazi Üniversitesi yayınları. Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. Wiesbaden. Grønbech, K. (1942). Komanisches Wörterbuch. København. Güner, G. (2012). “Yarat- ‘yaratmak, halk etmek’ Fiilinin Etimolojisi,” Turkish Studies, volume: 7/3, summer, sayfa: 1415-1423. Hacıeminoğlu, N. (1991). Yapı Bakımından Türk Dilinde Fiiller. İstanbul: Cönk yayınları. Hacıeminoğlu, N. (2003). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Han, M. M. (1960). Sanglax. London: (yay: Sır Gerhard Clauson). Karamanlıoğlu, A. F. (1958). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Gülistan Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Nadalyev, V. M; Nasilov, D. M; Tenişev, E. R. Şçerbak, A. M (1969). Drevnetyurskiy Slovar. Leningrad: Izdatel’stvo Nauka. Ölmez, M. (1998). “Etimoloji Sözlükleri,” Kebikeç, sayı: 6, sayfa: 175-184. Özmen, M. (2003). “Gerek, Gerekmek ve Gereklilik Çekimi,” Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu (Mustafa Canpolat armağanı), sayfa: 177-193. Räsänen, M. (1969). Versuch eines Etymologıschen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki. Röhnborn, K. (1977). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, 1-6. Şirin, H. (2015). Kül Tigin Yazıtı Notlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat yayınları. Tekin, T. (2008). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: (?). Tenişev, E. P. (2001). Leksika. Moskova. Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde Fiil. Ankara: (?). Ünlü, S. (2012). Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. Yudahin, K. K., (1998) Kırgız Sözlüğü. (Türkçeye çeviren: Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.