“GERİ” SÖZCÜĞÜNÜN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Year 2016, Issue: 56, 767 - 774, 15.06.2016

Süleyman Kaan Yalçın

Abstract

Türkçe Sözlük’te “1. Arka, bir şeyin sonra gelen bölümü, art, alt taraf, ileri karşıtı; 2. Son, sonuç; 3. Bir şeyin sona kalan bölümü; 4. Geçmiş, mazi; 5. Hayvanda boşaltım organının dışı; 6. Eksik gösteren saat; 7. Aptal, anlayışsız; 8. Benzerlerine ayak uydurup ilerleyememiş, gelişememiş; 9. Zarf olarak geriye doğru; 10. Ünlem olarak “Geri dön, geri git!” (TS, 2011, s. 934) anlamlarındaki bir söz olarak kullanılan “geri” sözcüğü, Türk dilinin en eski tarihî dönemlerinden itibaren “kirü, kerü, kėrü, kiri, gerü, geri, gēri, girü, kirü vb. gibi” şekillerde kullanılan yaygın bir sözcüktür.
“Geri” sözcüğü Jean Deny tarafından üzerine yön gösterme hâli eki almış taş+garu (dışarı), il+gerü (ileri) vb. gibi sözcüklerle ilişkilendirilerek ge+ri (arka, geri) şeklinde açıklanmıştır. N. K. Dimitriyev ise “geri” sözcüğünün arka, son anlamına gelen “ked” sözcüğünün üzerine +ge yönelme hâl eki ve +rü yön gösterme ekinin getirilerek oluştuğunu savunur ked+ge+rü > geri (geri, arka, son). K. Grönbech, geri sözcüğünü kir- (eve girmek) fiilinin zarf-fiil şekliyle kir-ü (batıda) açıklar. Clauson, sözcüğün *ke (arka, arkaya doğru, geri) sözcüğüne -rü yön gösterme eki getirilerek oluştuğunu belirtir. Duran, sözcükle ilgili olarak bir “ki” köküne gidilebileceğini; fakat bu kökün hem isim hem de fiil kökü olabileceğini belirterek “ki-r-ü” ve “ki-rü” şekillerini verir. Tekin ise sözcüğü *kē (arka, geri) sözcüğünün yönelme durum eki -rü almış biçimi olarak tahlil etmiştir.
Bu çalışmada *kē (geri) ve kir- (girmek) köklerine dayandırılan “geri” sözcüğü, kendisiyle semantik ve fonetik bakımdan ilgili olduğu düşünülen “kendi” ve “beri” sözcükleriyle ilişkilendirilerek, sözcüğün asıl kökünün k  b denkliği kapsamında eş değer görülen bi  ke (ben) şahıs zamirlerine veya bu/be ke/ku (bu) işaret zamirlerine dayanıyor olduğu ispat edilmeye çalışılacaktır.