Tarihsel Süreç İçerisinde Maraş ve Çevresindeki Ermeni İsyanlarına Genel Bir Bakış

Year 2023, , 2364 - 2399, 23.01.2024

Erhan Alpaslan Semih Kalınmeşe

https://doi.org/10.46868/atdd.2023.605

Abstract

Batılı devletler, tehlike arz ettiklerini düşündükleri doğu bölgelerinde yaşayan milletler için Şark Meselesi kavramını ortaya çıkarmışlardır. Anadolu’ya Türk topluluklarının geldiği dönemde onları geri püskürtme hedefiyle kurgulanan planlar Türklerin bölgede hâkim güç oldukları XI. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar amacına ulaşamamıştır. Osmanlı Devleti’nin ihtişamlı dönemlerinin sona ermesi Avrupalı devletlerin yükselişinin başlaması sonucu, Batılı devletler Şark Meselesi çerçevesinde hem yüzyıllardır üzerlerinde hissettikleri Osmanlı baskısına karşı hem de siyasi ve ekonomik olarak yükselişlerini sürdürebilmeleri için Osmanlı’yı hedef almışlardır. Ayrıca Osmanlı’nın stratejik konumu, yer altı ve yer üstü kaynakları gibi unsurlar Batının ilgisini çekmekteydi. Bu doğrultuda bilgi ve teknik alanlarında Osmanlı’nın önüne geçen Batılı devletler, Osmanlı’yı doğrudan karşılarına alamamış, siyasi, ekonomik zaman zaman askeri yöntemlerle devleti zayıflatmak istemişlerdir. Bu planlar çerçevesinde Osmanlı Devleti topraklarında yaşayan kendi soydaş ve dindaşlarını kullanan Batılı devletler, onlara bağımsız ulus devletler vaat etmişlerdir. Bundan etkilenen Osmanlı milletleri devlet ile bağımsızlık mücadelelerine girmişlerdir. Bu milletlerden biri olan Ermeniler, yüzyıllardır aynı ülkede yaşadıkları Müslüman Türklerle bağımsızlık mücadelesini başlatmıştır. Osmanlı Devleti’nde Ermenilerin nüfus olarak yoğun olduğu Maraş ve Zeytun bölgesi Ermenilerin isyan hareketlerinin üssü haline gelmiştir. Bu çalışmada Osmanlı’nın son dönemi ve Milli Mücadele sürecinde Maraş ve çevresinde Ermenilerin faaliyetleri ve Ermeni Sorunu incelenecektir.

Keywords

Ermeni Meselesi, Şark Meselesi, Maraş’ta Ermeni Olayları, Milli Mücadelede Ermeni Sorunu, Ermeni Tehciri

An Overview of the Armenian Revolts in Marash and its Surroundings in the Historical Process

Abstract

Western states created the concept of the Eastern Question for the nations living in the eastern regions, which they considered to pose a danger. The plans, which were designed with the aim of repelling the Turkish communities when they came to Anatolia, did not achieve their goal from the 11th century to the 19th century, when the Turks became the dominant power in the region. As a result of the end of the glorious periods of the Ottoman Empire and the beginning of the rise of European states, Western states targeted the Ottoman Empire within the framework of the Eastern Question both against the Ottoman pressure they had felt for centuries and in order to continue their political and economic rise. In addition, factors such as the strategic position of the Ottoman Empire and its underground and aboveground resources attracted the attention of the West. In this direction, the Western states, which were ahead of the Ottoman Empire in the fields of knowledge and technique, could not confront the Ottoman Empire directly, and wanted to weaken the state through political, economic and sometimes military methods. Within the framework of these plans, the Western states utilised their own cognates and co-religionists living in the territory of the Ottoman Empire and promised them independent nation states. Affected by this, the Ottoman nations entered into a struggle for independence with the state. Armenians, one of these nations, started the struggle for independence with Muslim Turks, with whom they had lived in the same country for centuries. In the Ottoman Empire, the region of Maraş and Zeytun, where Armenians were densely populated, became the base of Armenian rebellion movements. In this study, the activities of Armenians in and around Maraş during the last period of the Ottoman Empire and the War of Independence and the Armenian Question will be analysed.

Keywords

Armenian Question, Eastern Question, Armenian Events in Marash, Armenian Question in the National Struggle, Armenian Deportation

References

• ATASE (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı), Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, C.8, Ankara, 2008.
• BOA., DH. EUM. 2. Şb, 7/25.
• BOA., DH.EUM. 2.Şb, 68/34.
• BOA. DH. SFR, nr. 52/93.
• BOA., HR. SYS. 2543- 5/27, 28.
• BOA. HR. SYS. 2544-4/7.
• BOA. HR. SYS. 2749/12.
• DAGM (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), Ermeni Komiteleri (1891-1895), Yayın Nu:48, Ankara, 2001.
• DAGM (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri, C.2, Yayın Nu: 50, Ankara, 2001.
• DAGM (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Yayın Nu: 14, Ankara, 1995.
• DAGM (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı (1878-1920), Yayın Nu: 91, Ankara, 2007.
• DAGM (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1896-1909), C.3, Yayın Nu: 98, Ankara, 2009.
• DAGM (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1909-1916), C.4, Yayın Nu: 99, Ankara, 2009.
• DAGM (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), Osmanlı Belgelerine Göre Ermeni-Fransız İlişkileri I (1879-1918), C.1, Yayın Nu:58, Ankara, 2002.
• Halep Vilayeti Salnamesi Hicri 1313 (Miladi 1896) http://www.isamve¬ri.org/salname/sliste.php (Erişim Tarihi:01.10.2022).
• Halep Vilayeti Salnamesi Hicri 1312 (Miladi 1894) http://www.isamve¬ri.org/salname/sliste.php (Erişim Tarihi:01.10.2022).
• Hüseyin Nâzım Paşa. (1998). Ermeni Olayları Tarihi I, C.1, DAGM. (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü) Yayın Nu: 15, Ankara.
• Araştırma-İnceleme Eserler
• Akbıyık, Y. (1990). Arşiv Belgeleri Işığında Zeytun Ermeni Meselesinin Halli. Belleten, 54 (209), 435-462.
• ______________, (2015). Milli Mücadele Güney Cephesi Maraş, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Akbulut, İ. (1995). Türk Tarihinde Ermeniler. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 50 (1), 29-41.
• Akçura, Y. (2016). Şark Meselesine Dair ve Eski “Şûrây-ı Ümmet’te Çıkan Makalelerimden. (Haz. E. Kılınç). Ötüken Yayınları.
• Armaoğlu, F. (1997). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914, TTK. Yayınları.
• Babacan, H. (2016). 1915’e Hapsedilen Tarih: Ermeni Meselesi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Yayınları.
• Bayur, Y. H. (1998). Ermeni Meselesi-I. Cumhuriyet Gazetesi Yayınları.
• Berkes, N. (2012). Türkiye’de Çağdaşlaşma. (Haz. A. Kuyaş). Yapı Kredi Yayınları.
• Beydilli, K. (2009). Şark Meselesi. Halil İnalcık Armağanı 1: Tarih Araştırmaları. ( s. 386-403). (Haz. T. Takış ve S. Aksoy). Doğu Batı Yayınları.
• Bostancı, M. (2016). Ermeni Meselesinde Şarki Anadolu Islahatının Yeri ve Ali Kemal’in Islahata Dair Görüşleri. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 23, 113-136.
• Çabuk, M. (2013). 1875-1925 Yılları Arasında Adana, Antakya, Antep, Maraş ve Mersin Bölgelerinde Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Olayları [Yayınlanmamış doktora tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi]. Yök Tez.
• Çetin, N. (2019). Adana Valisi Hakkı Bey’in Raporu Işığında Fındıcak İsyanı. Tarih ve Günce Dergisi, 2 (5), 361-380.
• Çiçek, K. (2005). Ermenilerin Zorunlu Göçü 1915-1917. TTK. Yayınları.
• Deveci Bozkuş, Y. (2020). Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler: Osmanlı Türkçesi İle Eserler Yazan Ermeni Entelektüeller (1800-1923). Erdem, 79, s. 97-128.
• ________________,(2020). Osmanlı Modernleşmesinde Ermeni Bir Entelektüel: Hukukçu Orhan Vahan. History Studies, 12 (2), 414.
• _______________,(2021). Diplomat ve Encümen-i Dâniş Üyesi Sahak Abro’nun [Sahag Abroyan/Սահակ Ապրօեան] Batılı Dillerden Yaptığı Çeviri Faaliyetleri. Alınteri Sosyal Bilimler Dergisi, 5 ( 81), 13-27.
• ________________,(2022). XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Ermeni Entelektüeller: Diran Kelekyan Örneği. Bilig, 101, 1-29.
• Dinçaslan, A. L. (2008). Zeytun ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1895-1921). Ukde Kitaplığı.
• Doğan, O. (2012). Zeytun (Süleymanlı) Ermenileri Tarafından Şehit Edilen Osmanlı Askerleri (Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre). Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2), 61-98.
• Eyicil, A. (2000). 1895 Maraş ve Zeytun İsyanı. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 11, 157-210.
• _____________, (2003). I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Mücadelesi Sırasında Maraş’ta Ermeni Mezalimi. Belleten, 67 (250), 911-948.
• _____________, (2005). Siyasi Tarih 1789-1939. Gün Yayınları.
• Günay, B. (2006). Ermeni Meselesi ve Tehcir. Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Günay, N. (2008). 1909 Adana Olaylarının Maraş'taki Yansımaları ve Maraş Divan-ı Harbi Örfisi'nin Yargılamaları. Ermeni Araştırmaları Dergisi, 29, 87-118.
• _____________, (2009). Birinci Dünya Savaşı Sırasında Anadolu’nun Güney Bölgelerinde Ermeni Çete Faaliyetleri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 25 (74), 253-282.
• _____________, (2009). Birinci Dünya Savaşı’nda İtilaf Devletleri’nin Osmanlı Ermenileriyle İlişkileri ve 1914/1915 Zeytun İsyanları. Bilig Dergisi, 51, 85-104.
• _____________, (2009). Ermenilerin Tehcir Edilmesi Kararında Etkili Olan Faktörler ve Maraş-Zeytun Ermenilerinin Tehciri. Belleten, 73 (267), 555-580.
• Gürün, K. (1985). Ermeni Dosyası. TTK. Yayınları.
• Halaçoğlu, A. (2007). Bir Ermeninin İtirafları (1895 Maraş ve Zeytun Olayları). Yeni Türkiye Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2001). Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918). TTK. Yayınları.
• ______________, (2021). Osmanlı Devleti Neden Tehcir Uyguladı?. TBMM Basımevi. Hocaoğlu, M. (1976). Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler. Anda Yayınları.
• İlter, E. (1988). Ermeni Mes’elesi’nin Perspektifi ve Zeytûn İsyânları (1780-1880). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Karacakaya, R. (2001). Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923). DAGM. (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü) Yayın Nu: 52.
• ___________________, (2004). “Belgelerle Türk-Fransız-Ermeni İlişkilerine Genel Bir Bakış (1878-1914)”, Osmanlı Araştırmaları, C.24, S.24, s.181-212.
• Karadağ, R. (2005). Şark Meselesi. Turan Yayınları.
• Karahan, A. (2017). 1909 Maraş Ermeni Olayları. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 4 (11), 2017, 150-170.
• Kılıç, D. (2000). Selçuklulara Kadar Anadolu’da Gregoryen Ermeni Kilisesi (M.451-1100). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Dergisi, 452, 753-760.
• Koçaş, S. (1970). Tarih Boyunca Ermeniler ve Selçuklulardan Beri Türk-Ermeni İlişkileri. Truva Yayınları.
• Kodaman, B. (1987). Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• _________________, (2001). Ermeni Macerası (Tarihi ve Siyasi Bir Değerlendirme). Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları.
• __________________, (2007). Osmanlı Devleti’nin Yükseliş ve Çöküş Sebeplerine Genel Bakış. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16, 1-24.
• Küçük, C. (1979). Şark Meselesi Hakkında Önemli Bir Vesika. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 32, 607-638.
• Öke, Mim, K. (1991). Ermeni Sorunu 1914-1923 (Devletin Dış Politika Araç Alternatifleri Üzerine Bir İnceleme). TTK. Yayınları.
• Özalp, Y. (2005). Ermeni İntikâm Alayı Maraş’ta (Vesikalar 1919-1920). Kahramanmaraş Belediyesi Yayınları.
• Özçelik, İ. (2017). Milli Mücadele Döneminde Ermeni Meselesi. Ulakbilge Dergisi, 5, (11), 655-682.
• Polat, Ü. G. (2010). Birinci Dünya Savaşı Sırasında Ermenilerin Faaliyetleri Üzerine Bazı Tespitler. Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, 12 (1), 103-117.
• Saray, M. (2003). Ermenistan ve Türk Ermeni İlişkileri. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Soral, A. (2016). On Sekizinci Asırda Mesele-i Şarkıyye ve Kaynarca Muahedesi. (Çev. Y. Ziya). İdeal Kültür Yayınları.
• Süslü, A. (1995). Türk Tarihinde Ermeniler. Kars Kafkas Üniversitesi Yayınları.
• Şimşir, B. N. (2005). Ermeni Meselesi 1774-2005. Bilgi Yayınları.
• Uçarol, R. (2012). Siyasi Tarih 1789-2012, Der Yayınları.
• Uras, E. (1987). Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları.
• Ünalp, F. R. (2018). Birinci Dünya Harbi Sonunda Maraş’ın İtilaf Devletlerince İşgali ve Maraş Savunması. Gazi Akademik Bakış, 11 (22), 205-235.
• Yetişgin, M. (2005). Maraş’ta Ermeni Nüfusu: Osmanlı Son Dönemi, Mütareke ve Milli Mücadele Yılları. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 17 (17), 1-17.