XIX Əsrin Ortaları – XX Əsrin Əvvəllərində İrəvan Quberniyasında İnzibati-Ərazi Bölgüsü və Etnodemoqrafik Proseslərə Dair

Year 2022, Volume: 9 Issue: 3, 946 - 963, 08.10.2022

Hacı Həsənov

Abstract

Mövcud məqalədə müəllif, müxtəlif mötəbər qaynaqların, o cümlədən çoxsaylı statistik topluların, habelə mövcud tarixşünaslıq ədəbiyyatının məlumatları əsasında İrəvan quberniyasının yaradılması, nəzərdən keçirilən dövrdə onun inzibati-ərazi təkamülünün tarixi üzrə müxtəlif məsələləri nəzərdən keçirir. Gətirilən çoxsaylı arxiv və digər sənədlər və materiallar əsasında inandırıcı surətdə sübut olunur ki, inzibati idarəçilik sahəsində rəsmi çarizm siyasəti İrəvan quberniyasında da sırf müstəmləkəçi xarakter daşıyırdı. İstər quberniya, istərsə də qəza idarələrində bütün məmur heyəti faktiki olaraq tamamilə xristianlardan – ruslardan, ermənilərdən, gürcülərdən və b.-dan komplektləşdirilirdi. Tədqiqatlarla sübut olunmuşdur ki, çar hakimiyyət orqanları tərəfindən xristian əhalisinin Osmanlı və Qacar imperiyalarından Şimali Azərbaycana kütləvi köçürmələrinin həyata keçirilməsi nəticəsində İrəvan quberniyasında da yerli, aborigen türk əhalisinin xüsusi çəkisi tədricən azalır, əksinə, xristian əhalisinin, ilk növbədə də erməni əhalisinin xüsusi çəkisi qarşısıalınmaz şəkildə artırdı. Və bu da hər bir vəchlə özünün Osmanlı və Qacar imperiyaları ilə yeni cənub sərhədləri boyunca “sanitar kordonu” yaratmağa, habelə bu, demək olar ki, sırf müsəlman bölgəsində özünə etnik dayaqlar yaratmağa çalışan çar hökumətinin müstəmləkəçi niyyətləri ilə bağlı idi. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki (bunu da etiraf etmək lazımdır ki), bu sahədə çar hökuməti mühüm nəticələr əldə etmişdi.

Keywords

Azərbaycan, İrəvan, Quberniya, Qəza, Köçürmə, Demoqrafiya, Müstəmləkə Ucqarı

On the administrative-territorial division and ethno-demographic processes in the Irevan province in the middle of the XIX - early XX centuries

Abstract

In this article, the author considers the history of its administrative-territorial evolution during the assessment of the foundation of the Irevan province based on various topics, various authoritative sources, including numerous statistical collections, and available historical literature. Based on large numbers of archives, other documents and materials, it is convincingly proven that the official tsarist policy in the field of administrative administration was also purely colonial in the Irevan province. Whether in the governorship or district governorship, almost all staff consisted of Christians - Russians, Armenians, Georgians, etc. As a result of the mass migration of the Christian population from the Ottoman and Qajar empires to Northern Azerbaijan by the tsarist authorities, the share of the local, native Turkish public in the Irevan province gradually decreased, on the contrary, the share of the Christian population, especially the Armenians, increased irresistibly. It was due to the colonial intentions of the tsarist government, which sought to establish a "sanitary cordon" along its new southern borders with their empire, to inflict ethnic beatings on itself in Muslim areas. Research shows that the tsarist government achieved possible results in this area (which, unfortunately, must be admitted).

Keywords

Azerbaijan, Irevan, Province, District, Resettlement, Demography, Colony, Remote

References

• ARAPOV, D.YU., Musul'manskoye naseleniye Erivanskoy gubernii v 1893 god. Po materialam Natsional'nogo Arkhiva Armenii, Vostochnyy Arkhiv, 2007, №16, s.103-104.
• …………..Islam v Rossiyskiy imperii, Zakonodatel'nyye akty, opisaniya, statistika, Sost. Moskva 2005.
• cyberleninka.ru/article/n/musulmanskoe-naselenie-erivanskoy-qubernii-v-1893-g;Entz. F.A.Brockhaus və I.R.Ephron tərəfindən lüğət, Sankt-Peterburq: 1894, c.41, s.12.
• Kavkazskiy kalendar' na 1862 god. Tiflis, izdannyy pri Glavnom Upravlenii Namestnika Kavkazskogo. XVII god. Tiflis Tipografiya, Glav.Upr., Nam. Kav., Tiflis 1861.
• Kavkazskiy kalendar' na 1901 god, otd.
• Kavkazskiy kalendar' na 1901 god, otd.
• Kavkazskiy kalendar' na 1917 god, Tiflis 1916, otd. Statisticheskiy.
• Natsional'nyy arkhiv Armenii, f.94, op.1, d.2020, l.18.
• ORLOVSKIY, K., Statisticheskiy ocherk chetyrokh uyezdov Erivanskoy gubernii, byvshey Armyanskoy oblasti, preimushchestvenno v khozyaystvennom otnoshenii, Kavkazskiy kalendar' na 1851 god. otd. IV, Tiflis 1850.
• Pervaya vseobshchaya perepis' naseleniya Rossiyskoy imperii 1897 goda.
• Pervaya vseobshchaya perepis' naseleniya Rossiyskoy imperii, 1897, t. LXXI. Erivanskaya guberniya, Sankt-Peterburg 1905, s.1.
• Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy Imperii (PSZRI), Kavkazskiy kalendar' na Sobraniye vtoroye, t. XXIV, otdeleniye pervoye, 1849, ot №22881-23429, v tipografii otdeleniya sobstvennoy Ye.I.V. Kantselyarii, Sankt-Peterburg 1850, dok. №23303, s. 311-312.
• PSZRI, otdeleniye II, ot №23480-23786, dok. №-23303, s. 140.
• Svod statisticheskikh dannykh o naselenii Zakavkazskogo kraya, izvlechennykh iz posemeynykh spiskov 1886 g. Izdan po rasporyazheniyu Glavnonachal'stvuyushchego grazhdanskuyu chastiyu na Kavkaze, Zakavkazskim statisticheskim komitetom, Tipografiya I.Martirosantsa, Orbel.ul., d. №1,2, Tiflis 1893 B.s.
• Volostnyya, stanichnyya, sel'skiya, gminnyya pravleniya i upravleniya, a takzhe politseyskiye stany vsey Rossii s oboznacheniyem mesta ikh nakhozhdeniya, izd. T-va Leningrad: Moskva: Fish, Kiyev 1913, s. 94.