John Plamenatz ve Doğu Milliyetçiliği: Azerbaycan Örneği (1917)

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 421 - 453, 12.01.2024

Hümeyra Türedi

Öz

Milliyetçilikler; modernizm, etnisite, kolonyalizm, ekonomi, kültür gibi özellikler temelinde kategorileştirilebilirken, John Plamenatz (1912-1975) coğrafi konum farklılığına dikkat çeken bir tipoloji ile milliyetçilikleri kategorize eder. Plamenatz’a göre Doğu’daki toplumlar, gerilik duygusunu yüksek bir şekilde hissetmekte, bu gerilikten atalarını mesul tutmaktadırlar. Hızlı bir şekilde modernleşmek isterler. Bu yüzden de Doğulu milliyetçilikler, aceleci ve taklitçidirler. Modernleşmeye çaba harcarken, aynı zamanda kendi kültürel öğelerine daha çok sarılırlar ve bu öğeleri yüceltirler. İşte bu noktada doğan milliyetçi duygular, modernleşme esnasında kültürel kimliklerini kaybetme korkusunu yaşarlar. Hem kültürünü kaybetme korkusu hem de modernleşme isteği, huzursuz bir milliyetçilik oluşturur. Dolayısıyla Plemenatz’ın tarif ettiği Doğulu milliyetçilik, çelişkiler ve dengesizliklerle doludur. Bu bağlamda, makalenin araştırma sorusu “Azerbaycan’daki Türk milliyetçiliğinin gelişmesi ile John Plamenatz’ın düşünceleri arasında benzerlikler söz konusu mudur?” şeklindedir. Bu amaçla, 1917 yılında Azerbaycan Türklerinin yayınladığı Kardeş Kömeği dergisi içerik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Dergide Mehmet Emin Resulzade, Ömer Faik Nemanzade, Mehmet Yusuf Caferof, Ahmed Cevad ve Hüseyin Cavid gibi dönemin önde gelen edebi ve siyasi kişiliklerinin yazıları yer almaktadır. İnceleme neticesinde, Azerbaycan Türklerindeki milliyetçilik ile Plamenatz’ın Doğu-milliyetçiliğinin özellikleri arasında paralellikler tespit edilmiştir. Bu bağlamda, Azerbaycan Türk milliyetçiliğindeki taklitçi ve kendi kültürünü korumacı davranışın, iç çatışması yüksek bir milliyetçilik doğurduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Milliyetçilik, Modernizm, Plamenatz

John Plamenatz and Eastern Nationalism: The Case of Azerbaijan (1917)

Öz

While nationalisms can be categorised on the basis of characteristics such as modernism, ethnicity, colonialism, economy and culture, John Plamenatz (1912-1975) categorises nationalisms with a typology that draws attention to the difference in geographical location. According to Plamenatz, societies in the East feel a high sense of backwardness and blame their ancestors for this backwardness. They want to modernise rapidly. Therefore, Eastern nationalisms are hasty and imitative. While striving for modernisation, at the same time they cling to their own cultural elements and glorify these elements. The nationalist feelings arising at this point experience the fear of losing their cultural identity during modernisation. Both the fear of losing their culture and the desire for modernisation create a restless nationalism. Therefore, the Eastern nationalism described by Plemenatz is full of contradictions and imbalances. In this context, the research question of the article is "Are there any similarities between the development of Turkish nationalism in Azerbaijan and the thoughts of John Plamenatz?". For this purpose, the Kardeş Kömeği magazine published by Azerbaijani Turks in 1917 was analysed by content analysis method. The magazine contains the writings of prominent literary and political figures of the period such as Mehmet Emin Resulzade, Ömer Faik Nemanzade, Mehmet Yusuf Jafarof, Ahmed Javad and Hüseyin Javid. As a result of the analysis, parallels were found between the nationalism of Azerbaijani Turks and the characteristics of Plamenatz's Eastern-nationalism. In this context, it can be said that the imitative and self-cultural preservationist behaviour in Azerbaijani Turkish nationalism gave birth to a nationalism with high internal conflict.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Nationalism, Modernism, Plamenatz

Kaynakça

• Abbaslı, S. (2019). Azerbaycan’da Müslüman Okulları (1849-1918) [Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi].
• Açıkkaya, S. (2010). Çarlık Rusyası Hâkimiyetindeki Azerbaycan Türklerinde Ulus Bilincinin Gelişmesinin Temel Dinamikleri. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 28, 403-420.
• Adıgüzel, S. (2007). Tiflis Edebî Muhitinde Molla Nasreddin Dergisi ve Dergide Tartışılan Konular. Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 41, 1-21.
• Ağayev, M. (2006). Millî Mücadele Yıllarında Türkiye ve Azerbaycan İlişkileri [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Ahmadov, E. (2005). Azerbaycanda Milliyetçilik ve Milli Kimlik Sorunu [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Akarslan, Z. (2022). Azerbaycan Siyasi Tarihinde Fethali Han Hoyski (1875-1920) [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi].
• Akgün, A. (2017). Mehmet Akif Ersoy’un Türk Dünyası Şairlerindeki Tesir Alanına Bir Bakış. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6 (4), 2389-2413.
• Akın, Ü. (2018). Çarlık Dönemi Rus Azerbaycanı’nda Eğitim. OPUS International Journal of Society Researches, 8 (15), 2193-2215. DOI: 10.26466/opus.447204
• Alagöz, Ç. (2014). Nikolay İlminiskiy’den Rusya Federasyonu’na Kalan Kurumsal Bir Miras: Ruslaştırma Politikaları ve Yansımaları [Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi]. Albayrak, C. (1998). Muallim Cevdet’in Azerbaycan Eğitimine Katkıları [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi].
• Allen, W.E.D. ve Paul Muratoff (1966). Kafkas Harekâtı: 1828–1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi. Genelkurmay Basımevi.
• Aslan, B. (2000). I. Dünya Savaşı Esnasında Azerbaycan Türklerinin Anadolu Türklerine “Kardaş Kömeği(Yardımı)” ve Baku Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Aslan, H. (1983). Azerbaycan’da Dil Islahatının İlk Öncüleri. (125-134). Türk Dünyası Araştırmaları, Kazancı Matbaacılık.
• Atakan, Ö. (2006). Tarih ve Milliyetçilik [Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi].
• Aydın, H. (2018). İlk Kadın Gazetesi Işık’ın (1911-1912) Azerbaycan Basın Tarihindeki Yeri [Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi].
• Baddeley, J. F. (1989). Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil. Kayıhan Yayınları.
• Bal, H. (1997). Kuzey Kafkasya’nın İstiklali ve Türkiye’nin Askeri Yardımı 1917-1918. Kafkas Araştırmaları, 3, 29-91.
• Baykara, H. (1964). Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusunda, İstiklal Savaşında Türkiye Ordusunda Azerbaycan Askeri Kıt’aları. Türk Kültürü, No: 22, 73-74.
• Can, T. (2017, Haziran 7). Türk Dünyası Kültürel Asimilasyon Politikaları 2. Türk Tarihi Araştırmaları: https://www.altayli.net/turk-dunyasinda-kulturelasimilasyon-politikalari-ii.html adresinden alınmıştır
• Chatterjee, P. (1996). Milliyetçi Düşünce ve Sömürge Dünyası. İletişim Yayınları.
• Curayeva, B. (2002). İsmail Gaspıralı ve Türkistan'da Ceditçi Hareketi. Türkler Ansiklopesi (C.18, s. 631-635). Yeni Türkiye Yayınları.
• Çağla, C. (2002). Azerbaycan’da Milliyetçilik ve Politika. Bağlam Yayıncılık.
• Çelik, D. (1996). XIX ve XX. Yüzyıllarında Azerbaycan. Bilig Bilim ve Kültür Dergisi. Ahmet Yesevi Üniversitesi Yardım Vakfı, 3, 60-79.
• Durmaz, Ş. (2010). 20. Asrın Başında Azerbaycan`da Modern Bir Eğitim Kurumu: Tagiyev’in Kız Mektebi. Kafkas Üniversitesi Dergisi, 1 (29), 98-107.
• Efegil, E. (2003). Rusya'nın Kültürel Emperyalizm Siyaseti ve Günümüz Orta Asya'sında İslam. E. Efegil ve P. Akçalı (Ed) içinde, Orta Asya’nın Sosyo-Kültürel Sorunları: Kimlik, İslam, Milliyet ve Etnisite (s. 69-83). Gündoğan Yayınları.
• Fatih Kerim (1917). Millet Sağ olsun. Kardeş Kömeği, 11-13.
• Göl, H. (2016). Geçmişten Günümüze Azerbaycan. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (1), 153-170. Güneş, Ç. (2019). Kardeş Kömeği Mecmuasında Edebiyat Meseleleri [Yüksek Lisans Tezi, Kafkas Üniversitesi].
• Hasanlı, C. (1998). Azerbaycan Cumhuriyeti: Türkiye Yardımından Rusya İşgaline Kadar (1918- 1920). Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları.
• Hasanlı, C. (2017). Ali Merdan Topçubaşı. Azerbaycan Türklerinin Önderleri, N. Nesibli (Ed.). Berikan Yayınları.
• Hechter, M. (1987). Principles of Group Solidarity. University of California Press.
• Kanlıdere, A. (2004). Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünce Tarihi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2 (1), 149-181.
• Kaplan, E. (2022). Azerbaycan’da Cedit Hareketinin Ortaya Çıkışı ve Azerbaycan Ceditçileri [Yüksek Lisans Tezi, Amasya Üniversitesi].
• Kasımov, H. İ. (1917). Sosyal Hayat. Kardeş Kömeği, 68-69.
• Kastrati, B. Z. (2017). Azerbaycan Edebiyatının Modernleşmesinde Hasan Bey Zerdabi’nin ‘Ekinçi’ Gazetesinin Rolü. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 7, 264-276.
• Kaymaz, M. M. (2022). The Effects of Nationalism on Turkish Left: The Case of The Turkish Workers’ Party. Akademik Hassasiyetler, 9 (20), 1-18.
• Kazımov, S. (2019). Kafkas İslam Ordusu’nun Azerbaycan’daki Faaliyetleri ve Aras Türk Cumhuriyeti [Yüksek Lisans Terzi, Necmettin Erbakan Üniversitesi].
• Kohn, H. (1946). The Idea of Nationalism. The Macmillan Company.
• Kurat, A. N. (1970). Türkiye ve Rusya. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Kurban, E. (2019). Milli Edebiyat Akımı’nın Azerbaycanlı Şair Ahmed Cevad Şiiri Üzerine Etkisi [Yüksek lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Kürekçi, A.İ. (2015). Mirza Fetali Ahundov’un Eserlerinde Halk Kültürü Unsurları [Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi].
• McCrone, D. (1998). The Sociology of Nationalism. Routledge.
• Mehmet Emin Resulzade (1917). Bizim Gözümüzde Rus Halk Cumhuriyeti. Kardeş Kömeği, 17-19.
• Mehmetoğlu, D. (2004). Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Kuruluşunda (1918-1920) Mehmet Emin Resulzade’nin Rolü [Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi].
• Muhammed Ayaz el-İshaki (1917). Hayat Mücadelesi. Kardeş Kömeği, 23-24.
• Mustafaev, J. (2019). Kafkasya Türklerinden Ömer Faik Numanzade'nin Hayatı ve Faaliyetleri (1872-1937) [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. Mutallimov, D. (2019). Azerbaycan’ın Osmanlı, Rusya ve İran ile Dini İlişkileri [Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi].
• Nairn, T. (2015). Milliyetçiliğin Yüzleri Janus’a Yeni Bir Bakış. İletişim Yayınlar.
• Neciyev, E. (2010). Azerbaycan’ın Sovyetler Tarafından İşgali ve Baskı Siyaseti (1920-1937) [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Nemanzade, Ö.F. (1917). Ben Kimim?. Kardeş Kömeği, 6-11.
• Nieguth, T. (1999). Beyond dichotomy: Concepts of the nation and the distribution of membership. Nations and Nutiorudism, 5, 155-173.
• Oruç, O. (1917). Sanayi ve Ticaretimiz. Kardeş Kömeği, 59-60.
• Özkırımlı, U. (2008). Milliyetçilik Kuramları: Eleştirel Bir Bakış. Doğu-Batı Yayınları.
• Plamenatz, J. (1973). Two Types of Nationalism. Eugene Kamenka (ed.), Nationalism, The Nature, and Evolution of Idea. ANU Press.
• Rodoplu, F. (2012). Mehmet Emin Resulzade'nin Azerbaycan tarihi, Rusça'dan Türkçe'ye çeviri ve değerlendirmesi [Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi].
• Rzayev, R. (2020). Tarihsel Perspektiften Modernleşme Paradigması [Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi].
• Salman Mehmed Eminoğlu Turhan (1917). Kul. Kardeş Kömeği, 24-26.
• Sarıahmetoğlu, N. (2012). Mücadeleye Adanan Hayat Neriman Nerimanov. Yeditepe Yayınları.
• Saydam, A. (2010). Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Selçuk, S.S. (2011). Milliyetçilik Üzerine Bir Literatür Denemesi. Journal of Yasar University, 23 (6) 3855-3865.
• Seyyid Hüseyin (1917). Ağaran Dişler. Kardeş Kömeği, 27-29.
• Shulman, S. (2002). Challenging the Civic/Ethnic and West/East Dichotomies in the Study of Nationalism. Comparative Political Studies, 35 (5), 554-587.
• Smith, A.D. (2002). Küreselleşme Çağında Milletler ve Milliyetçilik. Everest Yayınları.
• Smith, A.D. (2017). Etno-Sembolizm ve Milliyetçilik. Alfa Yayınevi.
• Swietochowski, T. (1988). Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı (1905-1920). Bağlam Yayınları.
• Swietochowski, T. (2004). Russian Azerbaijan, 1905-1920. Cambridge.
• Şefika Efendizade (1917). Kadın Sesi. Kardeş Kömeği, 31-35.
• Türedi, H. (2022). Damga Siyaseti. İksad Yayınevi.
• Türkyılmaz, S. (2006). Şark-i Rus Gazetesi Üzerine Bir İnceleme [Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi].
• Yack, B. (1999). The myth of the civic nation. R. Beiner (Ed.) içinde, Theorizing Nationalism (103-118). State University of New York Press.
• Yaghnalı, B. (2023). Azerbaycan’da Milli Kimliğin Düşünsel Temelleri: 1840-1920 [Yüksek Lisans Tezi, Ömer Halisdemir Üniversitesi].
• Yaman, A. (2008). Sovyet Sonrası Dönemde Orta Asya'da Din ve Siyaset Üzerine Genel Bir Değerlendirme. (48), 55-68.
• Yeşilot, O. (2008). Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 36, 187-199.
• Yusufzade, R. (1917). Manevi Önderlerimiz. Kardeş Kömeği, 70-71.