XVIII yüzilliyin Sonu – XX yüzilliyin Əvvəllərində Quba Bölgəsində Metalişləmə Sənətkarlığının Tarixindən

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 1388 - 1403, 07.06.2024

Günay Həsənova

Öz

Cənubi Qafqazın təbii filiz yataqları ilə zəngin olması Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi, Quba bölgəsində də metalişləmənin bir sıra sahələrinin yaranmasına, intişar və inkişafına əlverişli şərait yaratmışdır. Metalişləmə ustaları dinc dövrdə əsasən məişət və kənd təsərrüfatı alətləri, müharibə təhlükəsi yarandıqda isə müxtəlif növ döyüş silahların istehsalı ilə məşğul olmuşdular. XVIII yüzilliyin sonu – XIX yüzilliyin əvvəllərində metalişləmənin dəmirçilik, nalbəndlik, misgərlik, silahsazlıq, zərgərlik, sikkəsazlıq kimi sahələri geniş yayıldığı halda, XIX yüzilliyin sonlarına doğru, əsasən də Rusiyadan gətirilən nisbətən ucuz məişət əşyaları, alətlər və s. geniş yayılması nəticəsində, bir sıra sənətkarlıq sahələri tənəzzül etməyə başlamışdı. Amma lap XX yüzilliyin əvvəllərində də bəzi sənətkarlıq sahələri yaşayıb inkişaf etməkdə idi.

Anahtar Kelimeler

Şimali Azərbaycan, Quba bölgəsi, sənətkarlıq, metalişləmə, dəmirçilik, nalbəndlik, misgərlik, zərgərlik

Late 18th - early 20th centuries from the history of metalworking arts in the Guba region

Öz

The fact that the South Caucasus, like other regions of Azerbaijan, is rich in natural mineral deposits created favourable conditions for the formation, expansion and development of a number of metallurgical fields in the Guba region. Metallurgists were engaged in the production of household and agricultural implements in peacetime, and various types of military weapons during the threat of war. In the late 18th - early 19th centuries metalworking such as blacksmithing, shoemaking, coppersmithing, weaponry, jewellery and coinage was widespread, but towards the end of the 19th century relatively cheap household items, tools, etc. were imported mainly from Russia. As a result of its widespread use, some craft industries began to decline. But at the beginning of the 20th century some craft areas were still alive and thriving.

Anahtar Kelimeler

North Azerbaijan, Guba region, crafts, metalworking, blacksmithing, shoemaking, coppersmithing, jewellery making

Kaynakça

• Baku. Vospreşeniye nosit orujiye, Мoskovskiye vedomosti, 17 (04) yanvarya 1901 qoda, №22.
• Berezin, İ. (1850). Puteşestviye po Dagestanu i Zakavkazyu. Universitetskaya tipoqrafiya.
• Bronevskiy, S. (1823). Noveyşiye qeoqrafiçeskiye i istoriçeskoye izvestiye o Kavkaze. V 2-x çastyax, çast II, Tipoqrafiya S.Slivanovskoqo.
• Butkov, P. (1869). Materialı dlya novoy istorii Kavkaza s 1722 pо 1803 qod, Tipoqrafiya İmperatorskoy Akademii Nauk, SPb.
• Butkov, P. (1958). Vıderjki iz proyekta otçeta o persidskoy ekspedisii v vide pisem. 1796., İstoriya, qeoqrafiya i etnoqrafiya Dagestana XVIII – XIX vv, arxivnıye materialı, İsdatelstvo vostoçnoy literaturı, Moskva.
• Cavadov, Q. (1979). XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın əkinçilik alətləri (Şimal-şərq rayonlarının materialları əsasında tarixi-etnoqrafik tədqiqat). Elm.
• Dubrovin, N. (1871). İstoriya voynı i vladıçestva russkix na Kavkaze, V 6-tomax, tоm I, Tipoqrafiya Departamenta Udelov, SPb.
• Düma, A. (2010). Qafqaz. Qafqaz.
• Dyukruasi, İ. (1853). O torqovle jelezom Zakavkazskom kraye, Zapiski Kavkazskoqo Otdela İmperatorskoqo Russkoqo Qeoqrafiçeskoqo obşestva, Kniqa II. Tipoqrafiya Kanselyarii Namestnika Kavkazskoqo.
• Ekonomiçeskiy bıt gosudarstvennıx krestyan yujnoy çasti Kubinskoqo uyezda, Bakinskoy qubernii, issledovaniye P.N. Yagodinskoqo, Materialı dlya izuçeniya ekonomiçeskoqo bıta gosudarstvennıx krestyan Zakavkazskoqo kraya. (1886). v 7-mi tomax, tom II, çast I, Tipografiya А.А.Mixelsona, Tiflis.
• Ekonomiçeskiy bıt qosudarstvennıx krestyan severnoy çasti Kubinskoqo uyezda, Bakinskoy qubernii, issledovaniye P.V. Kotlyarevskoqo, Materialı dlya izuçeniya ekonomiçeskoqo bıta qosudarstvennıx krestyan Zakavkazskoqo kraya. (1886). v 7-mi tomax, tom II, çast I, Tipoqrafiya А.А.Mixelsona, Tiflis.
• Əlizadə, Ə. (1995). XIX əsrin birinci yarısında Şimali Azərbaycanda sənətkarlıq. Tarix üzrə fəl. doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etmiş diss. Bakı.
• Xatisov К., Kustarnıye promıslı Zakavkazskoqo kraya, Otçotı i issledovaniya po kustarnoy promişlennosti v Rossii. (1894). tom II, Тipoqrafiya V.Kirşbauma, SPb. İstoriçeskiy oçerk qornoqo dela na Kavkaze (1901). Tipoqrafiya Ştaba Kavkazskoqo Voyennoqo okruqa, Tiflis.
• Jurnal qeneralnoy proverki torqovıx i promışlennıx zavedeniy po qorode Kubı, za 1887 qod. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, f. 43, siy. 1, iş 941 .
• Jurnal qeneralnoy proverki torqovıx i promışlennıx zavedeniy v qorode Kubı i yevreyskoy zaqorodnoy slobodı. 1876 qod. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, f. 43, siy. 1, iş 98. Kaçner, Y. (1910). Vvoz i rasprostraneniye selskoxozyaystvennıx mashin i orudiy v Zakavkazye, Kavkazskoye khozyaystvo, № 12.
• Kuba, Kavkazskiy kalendar na 1852 qod. (1851). Tipoqrafiya Kanselyarii Namestnika Kavkazskoqo.
• Kuba, Kavkazskiy kalendar na 1910 qod, çast II. (1910). Тipoqrafiya i pereplyotnaya t.-va “Liberman i Ко”, Tiflis.
• Kustarnaya promışlennost na Kavkaze. Vıpusk I. Kovrovıy promysel v Kubinskom uyezde, Bakinskoy qubernii. (1902). Тipoqrafiya K.P.Kozlovskoqo, Тiflis. Kustarnaya promışlennost za Kavkazom. 24 noyabrya 1882 qoda, № 311. Kavkaz.
• Qeoqnostiçeskoye оbozreniye Kazaxskoy i Şamşadilskoy distansii i Yelisavetpolskoqo okruqa. – Sostavil berq-qeşvoren Quryev. Vvedeniye, Aktı, sobrannıye Kavkazskoyu Arxeoqrafiçeskoyu Komissiyeyu, (1878), v 12-ti tomax, Тom VII, Tipoqrafiya Qlavnoqo Upravleniye Namestnika Kavkazskoqo.
• Quba əyalətinin kameral təsviri (1831-ci ildə kollec reqistraturu Xotyanovski tərəfindən tərtib edilmişdir). (2008). Tərcümə, giriş, qeydlər və yekun cədvəllərin müəllifi professor T.T. Mustafazadənindir, Sabah.
• Qulişambarov, S. (1890). Obzor fabrik i zavodov Bakinskoy qubernii, Тipoqrafiya Kanselyarii Qlavnonaçalstvuyuşeqo Qrajdanskoy Çastyu na Kavkaze.
• Leqkobıtov, V. (1836), Şirvanskaya provinsiya, Obozreniye Rossiyskix vladeniy za Kavkazom, v 4-x çastyax, çast III, Tipoqrafiya Departamenta Vneşney torqovli, SPb.
• Leqkobıtov, V. (1836). Kubinskaya provinsiya. Obozreniye Rossiyskix vladeniy za Kavkazom, v 4-x çastyax, çast IV, Tipoqrafiya Departamenta Vneşney torqovli, SPb. Mustafayev, C. (2002). Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda sənətkarlıq. Elm.
• Mustafayev, A. (2009). Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixi (etnoqrafik materiallar əsasında tipoloji tədqiqat). Bakı Universiteti nəşriyyatı.
• Mustafazadə, T. (2005). Quba xanlığı. Elm.
• Myuşkyurskaya dolina, 28 fevralya (12 marta) 1865 qoda, №17, Kavkaz.
• Niftəliyev, R. (2006). XIX əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycan kəndlilərinin azadlıq hərəkatı. ADPU nəşriyyatı.
• Pervaya vseobşaya perepis naseleniya Rossiyskoy imperii, 1897 g., LXI, Bakinskaya quberniya. (1905). “Sentralnaya” tipo-litoqrafiya M.Ya. Мinkova, SPb.
• Piralov, A. (1913). Kratkiy oçerk kustarnıx promıslov Kavkaza. Tipo-litografiya Yakor, SPb.
• Pismo Kasim-beka Bakinskoqo k qen.-l. Repinu, ot 15-qo iyunya 1809 qoda, Aktı, sobranniye Kavkazskoyu Arxeoqrafiçeskoyu Komissiyeyu. (1878). v 12-ti tomax, tom IV, Tipoqrafiya Qlavnoqo Upravleniya Namestnika Kavkazskoqo.
• Ponijeniye sen na serebro, 29 yanvarya 1877 qoda, № 13, Kavkaz.
• Putevıye zametki, 19 fevralya 1859 qoda, №15, Kavkaz.
• Putevıye zametki, 28 maya 1861 qoda, №41, Kavkaz.
• Radjabli, A. (1997). Numizmatika Azerbaydjana, Elm ve Xayat.
• Rozanov, N. (1835). O zanyatiyax Zakavkazskoqo Obşestvo Pooşireniye selskoy i manufakturnoy promışlennosti i torqovli, Jurnal manufaktur i torqovli, Tipoqrafiya N.Qreça, SPb., № 6. Selskoye xozyaystvo. Promışlennost i torqovlya, Kavkaz, spravoçnaya kniqa, sostavlennaya starojilom. (1888). Tipoqrafiya İ. Martirosyansa, Tiflis.
• Sumbatzade, A. (1961). Promışlennost Azerbaydjana v XIX v., İzdatelstvo Akademii Nauk Azerbaydjanskoy SSR, Baku.
• Torqovıye izvestiya, 8 marta 1877 qodа, №40, Kavkaz.
• Torqovo-promışlennaya Rossiya. Spravoçnaya kniqa dlya kupsov i fabrikantov. (1899). Тipoqrafiya A.S.Suvorina, SPb.
• Veydenbaum, Y. (1877). Zametki ob upotreblenii kamnya i metallov Kavkazskix narodov. Jelezo i med, İzvestiya Kavkazskoqo İmperatorskoqo Qeoqrafiçeskoqo obşestva. Tom IV, №5. Тipoqrafiya Qlavnoqo Upravleniye Namestnika Kavkazskoqo.
• Voskoboynikov, Q. (1830). О Daralaqaçeskom svinsovom rudnike i o kislom mineralnom istoçnike, bliz onaqo naxodyaşemsya, Qornyi jurnal, çast I, kniqa 3.
• Vysoçayşe utderjdennıy Probirnıy ustav, Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy İmperii. (1899). sobraniye III, tоm XVI, otdeleniye pervoye, Qosudarstvennaya tipoqrafiya, SPb.
• Yevetskiy, O. (1835). Statistiçeskoye opisaniye Zakavkazskoqo kraya. V 2-x çastyax. Tipoqrafiya Ştaba Otdelnoqo Korpusa Vnutrenney Straji, SPb.
• Мarkqraf, О. (1882). Оçerk kustarnoy promışlennosti Severnoqo Kavkaza, Tipoqrafiya S.V. Quryanova.
• Мustafaev, A. (2008). Proizvodstvo oqnestrelnoqo orujiya v Azerbaydjane, Naslediye, №1 (31).