Qafqazın müsəlman əhalisinin Osmanlı dövlətinə köçü çarizmin xristianlaşdırma siyasətinə qarşı etiraz forması kimi

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 6, 4757 - 4766

İradə əliyeva

Öz

XIX əsr Qafqaz xalqlarının tarixində xüsusi yer tutan bir dövrdür. Çar Rusiyası, Qacar İranı və Osmanlı imperiyası arasındakı ziddiyyətlərin və maraqların toqquşduğu bölgəyə çevrilən Qafqaz XIX əsrdə uzunsürən hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilir. Həmin vaxtı çar Rusiyası bölgənin hərbi işğalı ilə paralel şəkildə ideoloji sahədə də bu bölgəyə nüfuz etməyə başlayır. Çarizm tərəfindən bu istiqamətdə həyata keçirilmiş tədbirlərdən zorakı xristianlaşdırma siyasəti xüsusi olaraq qeyd olunmalıdır. Təqdim olunan məqalədə arxiv sənədləri və digər ilkin qaynaqların verdiyi məlumatlar əsasında Qafqazın müsəlman əhalisinin Osmanlı dövlətinə köçü problemi çarizmin zorakı yollarla apardığı xristianlaşdırma siyasətinə qarşı etiraz forması kimi tədqiq olunur.

Anahtar Kelimeler

Şimali Azərbaycan, Qafqaz Müsəlmanları, Osmanlı İmperiyası, Köç, Xristianlaşdırma, Çarizm

Migration of the Muslim population of the Caucasus to the Ottoman Empire as a form of protest against the Tsarist policy of Christianisation

Öz

The 19th century is a period with a special place in the history of the Caucasian peoples. The Caucasus, which became a region of contradictions and conflicting interests between Tsarist Russia, Qajar Persia and the Ottoman Empire, became the scene of prolonged military campaigns in the 19th century. At that time, Tsarist Russia, in parallel with its military occupation, began to penetrate the region ideologically. Among the measures taken by the tsarism in this direction, the policy of forced Christianisation deserves special mention. In the present article, the problem of the migration of the Caucasian Muslim population to the Ottoman Empire as a form of protest against the violent Christianisation policy of the Tsarist regime is examined on the basis of archival documents and other primary sources.

Anahtar Kelimeler

North Azerbaijan, Caucasian Muslims, Ottoman Empire, Migration, Christianisation, Tsarism

Kaynakça

• Abdulaeva, M. İ. (2006). Dagestan v politike Osmanskoy imperii vo vtoroy polovine XVIII v. - XIX v. İİAE DNS RAN.
• Berber, F. (2011). 19. yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya yapılan göçler. Karadeniz Araştırmaları, (31), 17-49.
• Esadze, S. (1907). İstoriçeskaya zapiska ob upravlenii Kavkazom. (Sost. red. Voen-ist. Otd. Okr. Ş. S. Esadze). T.1. Quttenberq.
• Əliyev Ş. H. (2000). Rusiya imperiyasının Şimali Azərbaycanda müstəmləkəçilik siyasətində ingiloyları xristianlaşdırmaq cəhdləri (XIX əsr). Bakı Universitetinin Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası, 2, 91-105.
• Matveev V. A. (2017). Kavkazskaya voyna diskussionnıe aspektı i reali epoxi. http://www.kavkazoved.info/images/myfls/2017/k-war2017.pdf
• Meqrelidze, Ş. V. (1972). Qruziya v russko-tureskoy voyne 1877-1878 qq. Mesniereba. Məmmədov, Ə. F. (2001). Şimal-qərbi Azərbaycan: Zaqatala dairəsi. Adiloğlu.
• Musaeva, M. K., Maqomeddaev, A. M. & Kurbanov, M. Y. (1999). Daqestanskaya diaspora v Tursii. (İstoriko-etnoqrafiçeskie oçerki). DNS RAN.
• Otzıv qlavnokomandyuşeqo Kavkazskoy armey. 1904. Ministru inostrannıx del, ot 19-qo noyabrya 1859 qoda.АКАК, tom 12, Tiflis, 1904, dok. №34, str. 51-53.
• Petisiya musulman Zakatalskoqo okruqa Kavskomu Namestniku 1905 qod. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA), Fond № 15, siyahı № 1, iş № 25, vərəq 5.
• Pismo naçalnika Zakatalskoqo okruqa v kanselyariyu Namestnika Kavskoqo, ot 10-qo maya 1904 q. SGİA Gruzi, Fond № 229, opis № 2, delo № 2275, ll. 12-26.
• Pismo Şelkovnikova k gen-m A.K.Karüovu. SGİA Gruzi, Fond № 416, opis № 3, delo № 1270, ll. 1-3.
• Posemenıy spisok jiteley Djarskoqo i Belokanskoqo uçastkov pereselyayuşiesya v Tursiyu 27-qo iyunya 1869 qoda. SGİA Gruzi, Fond № 545, opis № 1, delo № 442, ll. 2-26.
• Sevedeniya o koliçestve narodonaseleniya v q Zakatalah i Zakatalskom okru qe 1876. Sbornik Svedeniy o Kavkazskih Qorsah, vıp. IX, Tiflis, izdaniya Kavkazskoqo Qorskoqo Upravleniya, str. 52-54.
• Spisok jiteley Nuhinskoqo uezda prosyaşim pozvoleniya pereselitsya na litelstvo s semeystvami v Persiyu i Tursiyu. 1849 qod. SGİA Gruzii, Fond № 3, opis № 1, delo № 907, listı – 76-76 ob.
• Spisok qlavnım lisam, sodeystvovavşim k rasprostraneniyu v 1854 i 1855 qodah novoqo uçeliya myuridizma v Şemahinskom uezde pod predvoditelstvom jitelya toqo je uezda selenie Kyulili Gadji Ahmed Efendi. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, Fond № 45, siyahı № 2, iş № 82, vərəq 8-9 arxa.
• Svod zakonov Rossiyskoy imperii. 1857. İzdanie 1857 qoda. Tom 15. Zakonı ugolovnıe. Kniga pervaya. Ulojnenie o nakazaniyah ugolovnıh i ispravitelnıh. O nedozvolennom ostavlenii oteçestva. St. 367, 368, 369, 370. Стр. 104-105. Spb. Tipoqrafiya 2-qo otdeleniya EİV. https://runivers.ru/bookreader/book388232/#page/17/mode/1up
• Vedomost o çisle dvorov Zaqatalskogo okruqa izyavivşix jelanie perecelitsya v Tursiyu. İyul Июль 1869 god. Sentralnıy Qosudarstvenıy İstoriçeskiy Arxiv Qruzi (ЦГИА Грузии), Fond № 545, opis № 1, delo № 442, ll. 27-28