Dokuzuncu Diyanet İşleri Başkanı Ali Rıza Hakses (1892-1983) ve Döneminde Gerçekleştirilen Yaygın Din Eğitimi Faaliyetleri

Year 2022, Volume: 63 Issue: 1, 275 - 320, 31.05.2022

Ahmet Yılmazkurt , Şeref Göküş

https://doi.org/10.33227/auifd.1078300

Cited By: 1

Abstract

Bu çalışmanın amacı; literatürde, hakkında birinci el kaynaklara dayanan hiçbir çalışma bulunmayan dokuzuncu Diyanet İşleri Başkanı Ali Rıza Hakses ve döneminde gerçekleş-tirilen yaygın din eğitimi faaliyetlerini incelemektir. Betimsel tarama modeli üzerine inşa edilen çalışmada, verilerin toplanma sürecinde belgesel tarama tekniği, verilerin analiz edilmesinde ise betimsel analiz yöntemi tercih edilmiştir. Sonuç olarak Hakses’in Osmanlı’nın yıkılışına ve Cumhuriyet’in kuruluşuna tanıklık eden, üstlendiği farklı gö-revlerle teşkilatın kurumsal yapısına, hali hazırdaki sorunlarına ve onların çözüm yolla-rına vakıf olan önemli bir din alimi olduğu belirlenmiştir. Bununla birlikte, söz konusu birikim neticesinde, Hakses döneminde teşkilatın, yaygın din eğitimi faaliyetleri ile ilgili gerçekleştirmeye çalıştığı temel hedeflerinin şunlar olduğu tespit edilmiştir: Diyanet İşleri Başkanlığı için gerekli olan tüzük ve yönetmelikleri çıkarmak; teşkilat mensupları-nın mesleki formasyonlarını yükseltmek; ülkedeki ibadethanelerin sayısını ve verimlili-ğini artırmak; dini ve milli günleri milletin birliği ve beraberliği noktasında etkin kul-lanmak; taşra teşkilatında din hizmeti sunan tüm müftülüklerde birer kütüphane oluş-turmak ve dini yayın ve basın hizmetlerinin sayısını ve çeşidini arttırmak.

Keywords

Yaygın Din Eğitimi, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ali Rıza Hakses, Din İşleri Yüksek Kurulu, Kocatepe Camii

The Ninth President of Religious Affairs Ali Riza Hakses (1892-1983) and Non-formal Religious Education Activities Carried out during His Period

Abstract

This study aims to examine the life, works, duties and non-formal religious education activities carried out during the period of Ali Riza Hakses, the ninth President of Religious Affairs, about whom there is no study based on primary sources in the literature. In the study, which was built on the descriptive scanning model, the documentary scanning technique was preferred in the data collection process, and the descriptive analysis method was preferred in the analysis of the data. As a result, it has been determined that Hakses was an important religious scholar who witnessed the collapse of the Ottoman Empire and the establishment of the Republic, and who was aware of the institutional structure of the organization, its current problems, and their solutions with the different duties he undertook. However, as a consequent of the aforementioned accumulation, it has been determined that the main objectives of the organization regarding non-formal religious education activities during the Hakses period were as follows. To issue the necessary by-laws and regulations for the Presidency of Religious Affairs; to increase the professional formation of the members of the organization; increase the number and effectiveness of places of worship in the country; to use religious and national days effectively in terms of unity and solidarity of the nation; to establish a library in all mufti offices that provide religious services in the provincial organization and to increase the number and variety of religious publications and broadcastings services.

Keywords

Non-formal Religious Education, Presidency of Religious Affairs, Ali Riza Hakses, High Council of Religious Affairs, Kocatepe Mosque

References

• Açıkgöz, Namık. “Ali Rıza Hakses Camii.” Hamle Gazetesi (14 Haziran 2016): 3.
• Açıkgöz, Namık. “Ali Rıza Hakses: 6 Ulemadan Biri.” Hamle Gazetesi (1 Mart 2016): 3.
• Akyıldız, Necdet. “Hacı Selim Ağa Kütüphanesi.” Milli Gençlik Dergisi 34-35 (1979): 71-77.
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması (İlmiye Ricalinin Teracim-i Ahvali). 4 c. İstanbul: Medrese Yayınevi, 1980-1981.
• Atay, Rıfat. “Başkan, Başkan Yardımcısı-Başkan Yardımcısı, Başkan: İbrahim Bedrettin Elmalı-Yaşar Tunagür İlişkisi ve Uzantıları.” 8.
• Diyanet İşleri Reisi İbrahim Bedrettin Elmalı Sempozyumu, ed. Bahset Karslı, Ahmet Ögke, Şeref Göküş, içinde, 63-81. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Aytürk, Nihat, Yaşar Çelik, Enver Şahinaslan. “Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilat Tarihçesi (1924-1988).” Diyanet İlmi Dergi XXV:1 (1989): 31-66.
• Aytürk, Nihat, Yaşar Çelik, Enver Şahinarslan. Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilat Tarihçesi (1924-1987). Ankara: Byy, 1987.
• Ayverdi Enstitüsü. Sâmiha Ayverdi Arşivi, A/ d-1 (A-E).
• Başgil, Ali Fuad. “Diyanet İşlerindeki Huzursuzluk Sebepleri ve Giderilme Çareleri.” Hakses (Dinî- Ahlâkî-İçtimaî-Edebî Aylık Mecmua) 2:22 (1966): 1-2.
• Büyüker, Kamil. “Siyâsî Kişiliği İle İbrahim Elmalı.” 8. Diyanet İşleri Reisi İbrahim Bedrettin Elmalı Sempozyumu, ed. Bahset Karslı, Ahmet Ögke, Şeref Göküş, içinde, 83-112. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Coşar, İsmail. “Reisicumhurumuz Sayın Cevdet Sunay Diyanet İşlerini Ziyaret Ettiler.” Hakses (Dinî- Ahlâkî-İçtimaî-Edebî Aylık Mecmua) 3:29 (1967): 18-19.
• Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, 25:55 (14.01.1970): 233-262.
• Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, 63:64, (27.04.1971): 682-733.
• Çoştu, Kamil. “Cumhuriyet Arşiv Belgeleri ve Gazetelerde İbrahim Bedrettin Elmalı.” 8. Diyanet İşleri Reisi İbrahim Bedrettin Elmalı Sempozyumu, ed. Bahset Karslı, Ahmet Ögke, Şeref Göküş, içinde, 51-60. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Demirbağ, Hasan ve Yüksel Onay. Kuruluşundan Bugüne Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilat Albümü. 3 c. Ankara: DİB Yayınları, 2010.
• Demircioğlu, Aytekin ve Büşra Çelik. “Yaygın Din Eğitiminin Neliği.” Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3:1-2, (2019): 8-23.
• Din İşleri Yüksek Kurulu Arşivi (DİYKA), 1 Mart 1966-24 Ekim 1966 Arası Kararlar, Karar No: 1-273.
• Din İşleri Yüksek Kurulu Arşivi (DİYKA), 16.05.1966 Tarihli 138 No’lu Karar.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Arşivi (DİBA), Dosya Sicil No: 1945-0052.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi). 6:7-8 (1967): 171-198.
• el-İcāze Fī Ḳirāʾati Ḫatmi Ḫācegān (Ali Rıza Hakses’in Kıraat ilimlerine ait icazetnamesi). Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Envanter Numarası (No: 691).
• Elmalı, İbrahim Bedrettin. “Son Beyanat.” Hakses (Dinî- Ahlâkî-İçtimaî-Edebî Aylık Mecmua) 2:23, (1966): 19.
• Emekli Sandığı Arşivi (ESA), Dosya Sicil No: 92.176.450.
• Ertan, Veli. “Hakses, Ali Rıza.” DİA, 15:210.
• Ertan, Veli. “Osmanlı Devletinde İlmiye Sınıfının Rütbe ve Payeleri.” Diyanet Dergisi 26:4 (1990): 105-111.
• Ertan, Veli. “Tarihte Dâru’l-Hilâfe Medreseleri ve İhtisas Şubeleri.” İslam Medeniyeti Mecmuası (Üç Aylık Dinî, İlmî, Edebî Araştırmalar Mecmuası) 5:4, (1982): 35-57.
• Göküş, Şeref. “Altıncı Başkanı Diyanet İşleri Hasan Hüsnü Erdem: Hayatı, Eserleri ve Başkanlığı Dönemindeki Yaygın Din Eğitimi Faaliyetleri.” TYB Akademi-Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi 25 (2019): 109-136.
• Hakses, Ali Rıza. “Diyanet İşleri Başkanımız Muhterem Ali Rıza Hakses’in Teşkilatımıza Ramazan-ı Şerif Mesajı.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 5:12 (1967): 331-333.
• Hakses, Ali Rıza. “Diyanet İşleri Başkanımız Muhterem Ali Rıza Hakses’in Türk Milletine ve Bütün Müslümanlara Ramazan Bayramı Mesajı.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:1-2 (1967): 3-4.
• Hakses, Ali Rıza. “Diyanet İşleri Başkanımız Muhterem Ali Rıza Hakses’in Kurban Bayramı Tebriki.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi). 6:3 (1967): 43.
• Hakses, Ali Rıza. “Hacca Gidecek Vatandaşlarımız Hakkında Başkanlığımızın Tamimi.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:3 (1967): 44-45.
• Hakses, Ali Rıza. “İlk Beyanat.” Hakses (Dinî- Ahlâkî-İçtimaî-Edebî Aylık Mecmua) 2:23 (1966): 18.
• Hakses, Ali Rıza. “Mübarek Miraç Kandili Münasebetiyle Muhterem Başkanımız Ali Rıza Hakses’in Tebrik Mesajı.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:11 (1967): 267.
• Hakses, Ali Rıza. Muğla Menteşe Büyükleri. Muğla Hoca Mustafa Efendi İl Halk Kütüphanesi, Envanter Numarası (No: 2591): 1941. Hakses, Ali Rıza. Sandıklıya Bir Ziyaret. Byy: Yy, 1946.
• İcāzetnāme-i ʿUlūm-i Naḳliyye (Ali Rıza Hakses’e ait icazetname). Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi: Envanter Numarası (No:882).
• İpşirli, Mehmet. “Dersiâm.” DİA, 9: 185-186.
• Kadıköy Müftülüğü Arşivi (KMA).
• Karahasanoğlu, Subutay Hikmet. “Hacı Selim Ağa Kütüphanesi.” Tarih ve Toplum Aylık Ansiklopedik Dergi XVIII:107 (1992): 315-319.
• Karasar, Niyazi. Bilimsel İrade Algı Çerçevesi ile Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar-İlkeler-Teknikler. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2016.
• Karslı, Bahset. “Cumhuriyet Dönemi Din-Siyaset Tartışmaları: Ahmet Hamdi Akseki Örneği.” Turkish Studies 9:5, (2014): 1279-1302.
• Kayadibi, Fahri. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Yaygın Din Eğitimindeki Yeri ve Fonksiyonu.” Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 8 (2001): 42-54.
• Kılıç, Cihan. “Osmanlı İlmiye Teşkilatında Kariyer Sistemi.” Turkish Academic Research Review 3:1 (2018): 153-170.
• Kılıçoğlu, Ahmet. Medeni Kanun’umuzun Aile-Miras-Eşya Hukukuna Getirdiği Yenilikler. Ankara: Turhan Kitabevi, 2007.
• Koşuk, Mehmet. “İbrahim Bedrettin Elmalı’nın Elmalı ve Finike Yılları”, 8. Diyanet İşleri Reisi İbrahim Bedrettin Elmalı Sempozyumu, ed. Bahset Karslı, Ahmet Ögke, Şeref Göküş, içinde, 139-148. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Heyet, Kuruluşundan Günümüze Diyanet İşleri Başkanlığı Tarihte-Teşkilat-Hizmet ve Faaliyetler (1924-1997). Ankara: DİB Yayınları, 1999. Kütükoğlu, Mübahat S. “Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Medresesi ve Kuruluş Aşamasında İstanbul Medreseleri.” İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7:1-2 (1978): 1-25.
• Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, “Hakses Koleksiyonu” Arşiv Kayıtları.
• Manaz, Mert Kaya. “Ankara Kocatepe Camii.” Türk Kültürü XXV:294 (1987): 581-585.
• Muhtar, Ahmet. “Sayın Cumhurbaşkanımız Diyanet İşleri Başkanlığında.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:6 (1967):131-140.
• Öcal, Mustafa. Diyanet İşleri Başkanları ve Hizmetleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Serdengeçti, Osman Yüksel. “Son Üç Reis.” Milli Gazete (18 Haziran 1983): 3.
• Serdengeçti, Osman Yüksel. “Elmalı-Tunagür.” Milli Gazete (17 Haziran 1973): 3, 7.
• Şan, Sait. “Camilerin Önemi, Toplum Hayatındaki Yeri ve Kocatepe Camii’nin İbadete Açılışı.” https://dergi.diyanet.gov.tr/makaledetay.php?ID=18407 (19.02.2022).
• Tayla, Hüsrev. “Kocatepe Camii.” DİA 26 (2002): 141-142.
• Tosun, Cemal. Din Eğitimi Bilimine Giriş. Ankara: Pagem Akademi Yay., 2012.
• TBMM Tutanak Dergisi, 7:11 (08.03.1972): 233-251.
• Uzunoğlu, Ahmet. En Son Değişiklikleriyle Diyanet İşleri Başkanlığı Mevzuatı. İstanbul: İrfan Matbaası, 1978.
• Yıldırım, Ali ve Hasan Şimşek. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları, 2013.
• Yılmazkurt, Ahmet. Kurra Hafız İlhan Tok ile yapılan kişisel mülakat, Ankara, 12 Eylül 2019.
• Yılmazkurt, Ahmet. Lütfi Doğan ile yapılan kişisel mülakat. Ankara, 05 Ekim 2019.
• Yılmazkurt, Ahmet. “Diyanet İşleri Başkanı Olarak Ali Rıza Hakses.” Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, 2021.
• Yiğit Yaşar, İbrahim Ural ve Mehmet Bulut. Din İşleri Yüksek Kurulu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Yüzendağ, Ahmet. “Din İşleri Yüksek Kurulu Seçimleri.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:1-2 (1967): 30-37.
• Yüzendağ, Ahmet. “Müftüler Kurs ve Seminerinin Kapanışı Münasebetiyle.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:9-10 (1967): 210-230.
• Yüzendağ, Ahmet. “Vaizlerimizin Kurs ve Semineri Başarıyla Sona Erdi.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:11 (1967): 288-292.
• “Ali Rıza Hakses Mani Olamıyor; Diyanet Teşkilatı Huzursuz.” Yeni İstanbul Gazetesi (22 Ekim 1967): 4, 7.
• “Ali Rıza Hakses’i Kaybettik.” Diyanet Gazetesi 298 (1983): 1.
• “Ali Rıza Hakses’in Devlet Bakanı Hüsamettin Atabeyli’ye Yazdığı (28.10.1967 tarih ve 168 Özel sayılı) Mektubu.” Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi 25:55 (14.01.1970): 234-235.
• “Ali Rıza Hakses’in Devlet Bakanı’na Yazdığı (14.10.1967 tarih ve 151, 23.10.1967 tarih ve 153 Özel Sayılı) Mektuplar.” Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi 63:64 (27.04.1971): 693-695.
• “Ali Rıza Hakses’in Devlet Bakanı’na Yazdığı (18.11.1967 tarih ve 188 Özel Sayılı) Mektup.” Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi 63:64 (27.04.1971): 697.
• “Ali Rıza Hakses’in Devlet Bakanı’nına Yazdığı (15.11.1967 tarih ve 181 Özel Sayılı) Mektup.” Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi 63:64 (27.04.1971): 695-697.
• “Atabeyli Hakses’in Azli İçin Çalışıyor.” Yeni İstanbul Gazetesi (12 Mart 1967): 1, 7.
• “Bakanın İzin Vermediği Tören Yapıldı.” Milliyet Gazetesi (22 Haziran 1967): 1.
• “Cumhuriyet Senatosu Tabiî Üyesi Mehmet Özgüneş'in, Diyanet İşleri Eski Başkanı Ali Rıza Hakses'e Dair Yazılı Soru Önergesi ve Başbakan Süleyman Demirel Adına Devlet Bakanı Hüsamettin Atabeyli'nin cevabı (7/433).” Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi 50:47 (10.06.1968): 16-17.
• “Devlet Bakanı Dini Töreni İptal Etmek İstedi.” Yeni İstanbul Gazetesi (22 Haziran 1967): 1, 6, 7.
• “Din İşleri Yüksek Kurulu Çalışmalarına Başladı.” Hakses (Dini- Ahlaki- İçtimai-Edebi Aylık Mecmua) 2:15 (1966): 18-19.
• “Din İşleri Yüksek Kurulu Kararlarından.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:12 (1967): 330-331.
• “Din İşleri Yüksek Kurulu Üyeleri Görevlerine Başladılar.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 5:3-4 (1966): 61-64.
• “Din İşleri Yüksek Kurulu Üyelerinin Hal Tercümesi.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 5:3-4 (1966): 65. “Diyanet İşleri Başkanı Yarın Göreve Başlıyor.” Milliyet Gazetesi (23 Ekim 1966): 1.
• “Diyanet İşleri Başkanına Mecburi İzin Verildi.” Milliyet Gazetesi (18.11.1967): 3.
• “Diyanet İşleri Başkanına Bakan Üçüncü Defa Mecburi İzin Verdi.” Milliyet Gazetesi (22.11.1967): 3.
• “Diyanet İşleri Başkanı Mecburi İznini Bitirdi.” Milliyet Gazetesi (28.12.1967): 7.
• “Diyanet İşleri İle Hükümet Arasında İhtilaf.” Yeni İstanbul Gazetesi (22 Mart 1967): 1, 7.
• “Diyanet Ne Zaman Hakiki Şahsiyetine Sahip Olacaktır.” Yeni İstanbul Gazetesi (7 Aralık 1967): 1, 7.
• “Diyanet Teşkilatı Huzursuz.” Yeni İstanbul Gazetesi. (22 Ekim 1967): 1, 7.
• “Diyanette Huzursuzluk; Hakses’le Tunagür Münakaşa Ettiler.” Yeni İstanbul Gazetesi (25 Ekim 1967): 4, 7.
• “Diyanet İşleri Başkanı Emekliye Sevk Edildi.” Milliyet Gazetesi (16.01.1968): 1.
• “Diyanet İşleri Başkanlığında Görevli Yaşar Tunagür'ün Faaliyetleri Konusunda Kurulan Cumhuriyet Senatosu Araştırma Komisyonunun Üçüncü Raporu (10/44).” Esas No: 10/28-10/44 (17.02.1975): 1-29.
• “Elmalı'nın, 18.10.1966 tarih ve 328 Özel Kalem sayılı Süleyman Demirel’e (Başbakan) Mektubu.” TBMM Tutanak Dergisi 7:11 (08.03.1972): 238-251.
• “Emekli Diyanet İşleri Başkanlarından Ali Rıza Hakses’i Kaybettik.” Diyanet Gazetesi 298 (1983): 1.
• “Görevinden Alınan Hakses Emrivakilere Boyun Eğmedim Dedi.” Yeni İstanbul Gazetesi (17 Ocak 1968): 5, 7.
• “Hakses Alkolikleri Tövbeye Çağırdı.” (Berat Gecesi Münasebeti ile) Yeni İstanbul Gazetesi (16 Kasım 1967): 1, 7.
• “Hakses’in Azli İçin Girişilen Hareket Tenkit Ediliyor.” Yeni İstanbul Gazetesi (13 Mart 1967): 1, 7.
• “Hakses’in Azli Tenkit Ediliyor.” Yeni İstanbul Gazetesi (13 Aralık 1967): 1, 7.
• “Hakses Bayram Mesajı Yayınladı.” Yeni İstanbul Gazetesi (18 Mart 1967): 1, 7.
• “Hakses, İlk İş Huzur Diyor.” Hürriyet Gazetesi (26 Ekim 1966): 3, 13.
• “Hakses Kandil Dolayısı İle Mesaj Yayınladı.” Yeni İstanbul Gazetesi (31 Ekim 1967): 1, 7.
• “Hakses, Çalışıyorum Kimin Açığı Varsa Ortaya Çıksın.” Yeni İstanbul Gazetesi (21 Aralık 1967): 4, 7.
• “Hakses ve Tunagür.” Yeni İstanbul Gazetesi (25 Ekim 1967): 1, 7.
• “İbrahim Bedrettin Elmalının Cumhur Başkanı Cevdet Sunay’a Yazdığı Mektup.” Cumhuriyet Senatosu Araştırma Komisyonu Esas No: 10/28-10/44 Karar No: 2 (17.02 1975): 10-12.
• “İki Tamim.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:9-10, (1967): 261-262.
• “İlim ve Din.” Yeni İstanbul Gazetesi (19 Nisan 1967): 1, 7.
• “Kocatepe Camii.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:12, (1967): 340-341.
• “Kocatepe Caminin Temeli Yeniden Atıldı.” Yeni İstanbul Gazetesi (31 Ekim 1967): 1, 7.
• “Memurin Kanunu.” Resmî Ceride 336 (31/III/1926): 509-521.
• “Muhterem Ali Rıza Hakses Diyanet İşleri Başkanı Oldu.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 5:11 (1966): 291-292.
• “Müftülerin Kurs ve Semineri Ankara’da Başladı.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dini-Ahlaki-Edebi-Mesleki Aylık Dergi) 6:7-8 (1967): 192.
• “Şimdi Sıra Ali Rıza Hakses’e Geldi; Atabeyli Hakses’in Azli İçin Çalışıyor.” Yeni İstanbul Gazetesi (12 Aralık 1967): 1, 7.
• T.C Resmi Gazete, Sayı: 12389, (1 Eylül 1966).
• T.C Resmi Gazete, Sayı: 12682, (24 Ağustos 1966).
• T.C Resmi Gazete, Sayı: 12699, (14 Eylül 1967).
• T.C Resmi Gazete, Sayı: 12700, (15 Eylül 1967).
• “Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kanununun 40’ıncı Maddesinin (c) Bendinin Değiştirilmesine Dair Kanun.” T. C. Resmi Gazete, Sayı: 8315, (22 0cak 1953).
• “633 Sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun.” https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.633.pdf (15.02.2022) (19.02.2022).
• http://ssm.dev-tst.ninja/tr/sayfa/sergiler/kavalali-mehmed-ali-pasa-ailesinin-izleri-atli-koskte (18.02.2022).
• http://www.haciselimaga.yek.gov.tr/Home/ShowLink?LINK_CODE=3 (18.02.2022).
• http://www.seyhalisemerkandi.com/?pnum=26&pt=Haf%C4%B1z%20Hac%C4%B1%20Osman%20TA%C5%9EKAN (18.02.2022).
• https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/t11/c011/tbmm11011007.pdf (19.02.2022).
• https://www5.tbmm.gov.tr/sirasayi/CumhuriyetSenatosu/10-28,44-3.pdf (18.02.2022)
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t09/c055/cs__09055025.pdf (19.02.2022).
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t10/c064/cs__10064063.pdf (19.02.2022).