Uşak Boduroğlu Camii Özelinde Kandil Motifi ve İkonografisi

Year 2022, Volume: 63 Issue: 2, 1135 - 1160, 30.11.2022

Türkan Acar

https://doi.org/10.33227/auifd.988868

Abstract

Türk ve İslam sanatında ne zaman kullanılmaya başlandığı tam olarak bilinmeyen kandil motifi, temelde ışık/nur anlamına gelmektedir. İşlendiği yapı ya da yüzeye göre anlamı değişen bu motif tanrısal bir simge, doğum-ölüm, Allah’ın nuru, peygamberler, cennet, evren ve ibadet gibi geniş bir anlam yelpazesine sahiptir. Çoğunlukla halk kültürü içinde itibar gören motif cami, türbe, tekke gibi dinî yapılarda; konak, konut gibi sivil yapılarda ayrıca mezar taşlarında uygulanmıştır. Genellikle dini ve sivil mimari yapıların duvarlarında, sıva üzerine kalemişi olarak yapılan motif; ahşap, çini, seramik, mermer, taş, maden, cam ve dokuma gibi farklı yüzeyler üzerine de uygulanmıştır. Kandil motifinin kullanıldığı yerlerden biri de Uşak Boduroğlu Camii’dir. Kubbe üzerinde yer alan kandil motifi, bu haliyle Uşak’taki camilerde kullanılan tek örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada Uşak Boduroğlu Camii kubbesinde yer alan kandil motifi, Anadolu’daki benzer örneklerle kıyaslanarak Türk sanatında kandil motifinin kullanılma sebepleri ve üzerinde bulunduğu yüzeyle olan ikonografik ilişkisi açısından tartışılmaktadır.

Keywords

Uşak, Boduroğlu Camii, Kandil Motifi, Kalemişi Süsleme

The Oil Lamp Motif and Iconography in the Uşak Boduroğlu Mosque

Abstract

The oil lamp motif, which is not known exactly when it started to be used in Turkish and Islamic art, basically means light/light. This motif, whose meaning changes according to the structure or surface on which it is embroidered, has a wide range of meanings such as a divine symbol, birth-death, the light of God, prophets, heaven, the universe and worship. The motif, which is mostly respected in folk culture, is in religious buildings such as mosques, tombs and lodges; it has been applied in civil structures such as man-sions and residences and also in tombstones. The motif, which is usually made as a pencil work on plaster, on the walls of religious and civil architectural structures; it has also been applied on different surfaces such as wood, tile, ceramic, marble, stone, metal, glass and woven. One of the places where the oil lamp motif is used is the Uşak Boduroğ-lu Mosque. The oil lamp motif on the dome appears as the only example used in mosques in Uşak. In this study, the oil lamp motif on the dome of the Uşak Boduroğlu Mosque is compared with similar examples in Anatolia and discussed in terms of the reasons for using the oil lamp motif in Turkish art and its iconographic relationship with the surfa-ce it is on.

Keywords

Uşak, Boduroğlu Mosque, Oil Lamp Motif, Engraving Ornament

References

• Aksel, Malik. Türklerde Dini Resimler. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Aksel, Malik. Anadolu Halk Resimleri. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Aksoy, Elif. “Avrupalı Ressamların Tablolarında Resmedilen Transilvanya Halıları Olarak Adlandırılan Batı Anadolu Halıları.” Sanat ve Tasarım Dergisi 26 (2020): 211-235.
• Altıer, Semiha. “Osmanlı Sanatı’nda İbrik Tasvirleri ve İkonografisi.” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 17:26 (2019): 149-202.
• Altun, Ara. “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi “Bir Deneme”.” Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan, Kütahya, içinde 171-700. İstanbul: Formül Matbaası, 1981-1982.
• Arseven, Celal Esat. “Kandil.” Sanat Ansiklopedisi, 2, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, (1950): 936-937.
• Arslan Kalay, Hacer. “Kandil Motifinin Anadolu-Türk Mezar Taşları ve Dokumalar Üzerindeki Kullanımlarına Yönelik Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme.” TİDSAD 7:25 (2020): 13-26.
• Aslanapa, Oktay. Türk Halı Sanatı’nın Bin Yılı. İstanbul: Eren Yayıncılık ve Kitapçılık Ltd. Şti., 1987.
• Atak, Erkan. Anadolu Camilerinde Lâle Devri Üslûbu. Ankara: Gece Akademi (Gece Kitaplığı) Yayını, 2019.
• Avcı, Oğulcan. “Yozgat Başçavuşoğlu Camii ve Süslemeleri Üzerine Düşünceler.” Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD) 3:5 (Mart 2016): 49-70.
• Aykaç, Razan. “Konya-Karatay Müzesindeki Anadolu Selçuklu Dönemi Seramik Kandiller.” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya, 2015.
• Bailey, Donald. M. Greek and Roman Pottery Lamps. London: Trustees of the British Museum, 1963.
• Bakırer, Ömür. Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1976.
• Barışta, H. Örcün. “Göynük Akşemsettin Türbesi Haziresindeki Bitkisel Bezemeli Kadın Mezar Taşları.” VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları Toplantısı, Sanat Tarihi Sempozyumu 8-10 Nisan 2002 Bildiri Kitabı, içinde 123-136, Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 2002.
• Baş, Ali ve Bayram Ürekli. “Konya Şerafeddin (Şerafeddin) Camii.” Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 13 (1999): 199-253.
• Bayrakal, Sedat. “Minyatürlerde Minberler.” Sanat Tarihi Dergisi 15:2 (2006): 2-17.
• Bayrakal, Sedat. Uşak’ta Osmanlı Mezar Taşları. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2016.
• Bayraktaroğlu, Suzan. “Çanakkale Halıları,” Vakıflar Dergisi 19 (1985): 237-260.
• Baysal, Ali Fuat ve Çiğdem Önkol Ertunç. “Mevlânâ Türbesi Kalemişlerinde Ortaya Çıkartılan Resimlerin Eflatun ve İşrakilik Bağlamında Bir Analiz Denemesi. “ Art-Sanat 15 (2021): 35-60.
• Biçici, H. Kâmil. “İznik Müzesi’ndeki Kandil ve Şamdan Motifli Mezar Taşları.” Turkish Studies 7:3 (2012): 637-661.
• Biçici, H. Kamil. “Ankara Vakıf Eserleri Müzesinde Sergilenen Cami Saatlerinin Sanat Tarihi Açısından İncelenmesi.” Turkish Studies 9:10 (2014): 115-147.
• Bilgin, Ülkü. “XIX. Yüzyıl Seccadeleri.” Sanat Dünyamız 6:17 (1979): 18-22.
• Blair, Sheila ve Jonathan Bloom. “Irak, İran ve Mısır: Abbasiler.” İslam Sanatı ve Mimarisi. Haz. Markos Hattstein ve Peter Delius, Çev. Nurettin Elhüseyni, içinde 88-127, İstanbul: Literatür, 2007.
• Bozkurt, Nebi. “Kandil.” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), 24:299-301.
• Bozkurt, Tolga. “Osmanlı Selâtin Cami Mihrapları.” Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya, 2007.
• Bozkurt, Tolga. “Erken Dönem Osmanlı Selâtin Cami Mihrapları.” İstem 6:11 (2008): 203-248.
• Cantay, Tanju. “Asma Kandillik.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 3: 497-499.
• Carboni, Stefano. Glass From Islamic Lands. London: The Al-Sabah Collection Kuwait National Museum, 2001.
• Crowfoot, Grace M. ve Donald B. Harden. “Early Byzantine and Later Glass Lamps.” The Journal of Egyptian Archaeology 17:3/4 (1931): 196-208.
• Çakmakçı, Zeynep. “Bizans Dönemi Mekan Aydınlatmasında “İslami Tipte” Cam Kandiller.” Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 17:4 (2016): 163-180.
• Çal, Halit. “Malatya Kırklar Mezarlığı Mezar-Mezar Taşlarında Bezeme.” Bilig-Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 94 (2020): 159-187.
• Çaycı, Ahmet. İslam Mimarisinde Anlam ve Sembol. Konya: Palet Yayınları, 2017.
• Çerçi, Faris. “Hz. Peygamberi’in Doksan Dokuz İsmi.” Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDE) ÖS:I (2015): 15-40.
• Çerkez, Murat. “Eyüpsultan Mezartaşlarında Kandil Motifi.” Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler 28-30 Mayıs 1999, içinde 338-365, İstanbul: Eyüpsultan Belediyesi Yayınları, 2000.
• Çetin, Yusuf. “Batılılaşma Dönemi Osmanlı Cami Mimarisinde Mükebbireler.” Kesit Akademi Dergisi 3:7 (2017): 407-420.
• Çokay, S. Sedef. “Antik Çağda Aydınlatma Araçları ve Perge Pişmiş Toprak Kandilleri.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 1996.
• Çokay, Sedef. Antik Çağda Aydınlatma Araçları. İstanbul: Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, 2000.
• Çolak, Faruk. “Hacı Bektaş Velâyetnâmesinde Dini Motifler.” Anadolu’da Bir Kurucu Akıl; Hacı Bektaş-ı Velî, ed. Bülent Kara, içinde 227-252, Kayseri: İncir Yayıncılık, 2017.
• Çoruhlu, Tülin. “Adramytteion Antik Kenti Kazı Buluntusu Pişmiş Toprak Kandilleri (2001–2006).” M.S.G.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi 6 (2008): 55-60.
• Çoruhlu, Yaşar. “Karahanlı Devri Orta Asya Türk Seramik Sanatı Üzerine.” Arkeoloji ve Sanat 118 (2004): 86-103.
• Demirsar, V. Belgin. Osman Hamdi Bey Tablolarında Gerçekle İlişkiler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca–Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Yayınevi, 2005.
• Dikmen, Melek. “Nûr-ı Muhammedî Anlayışının Metin ve Minyatür Üzerinden Takibi: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi H. 1221 No’lu Siyer-i Nebi Örneği.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9:47 (2016): 1059-1069.
• Doğan, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Birlik Yayınları, 1982.
• Durmuş, M. Elif. “13.-14. YY. Anadolu’suna Tarihlenen Kandil ve Şamdanlarda Işık Sembolizmi.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul, 1994.
• Durukan, Aynur. Balat İlyas Bey Camii. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Durukan, Ayşegül. “Cam İç Mekan Aydınlatma Tasarımına Kavramsal Bir Yaklaşım.” Cedrus 5 (2017): 531-541.
• Duymaz, Şevki. “Uluborlu Alâeddin Camii.” Vakıflar Dergisi 32 (2010): 65-90.
• Eker, Yılmaz. “Osmanlı Kandilleri.” İlgi Dergisi 100 (2000): 10-13.
• Erbaş, Sıla ve Ensar Kılıç, “Türk Kültüründe Geleneksel Bir Aydınlatma Aracı: Kandil.” Bilim ve Kültür 1 (2013): 114-125.
• Erçin Koçer, Serap. “Salihli/Damatlı Köyü Eski Cami’nin Kalem İşi Bezemeleri (Manisa).” Turkish Studies 14:6 (2019): 3211-3226.
• Eryılmaz, Halil İbrahim ve Şenay Özgür Yıldız. “Manisa, Demirci’de Duvar Resimli İki Cami: Kışlak Eski Camii ve Ahatlar Camii.” Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51 (Haziran 2020): 69-107.
• Forbes, Robert James. Studies in Ancient Technology VI. Leiden: E.J. Brill, 1958.
• Gladib, Almut Von. “Suriye, Filistin ve Mısır: Eyyubiler, Memlukler ve Haçlılar.” İslam Sanatı ve Mimarisi. Haz. Markos Hattstein ve Peter Delius, Çev. Nurettin Elhüseyni, içinde 194-205, İstanbul: Literatür, 2007.
• Göktürk, Mehmet. Tarihi ve Anıtları Işığı Altında Kırşehir Mezar Taşları, Mezardaki Hayatlar. Ankara: Kırşehir Belediyesi Kül. Tar. Yayınları, 2008.
• Gruber, Christiane. Osmanlı-İslam Sanatında Tapınma ve Tılsım. Çev. Erdem Gökyaran, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Gülgen, Hicabi. “Bursa Ulu Cami Müezzzin Mahfili ve Tezyinatı.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25:1 (2016): 51-72.
• Gülgen, Hicabi ve Semra Güler. “Osmanlı Devleti’nde Klasik Dönem ve Sonrasına Ait Delâilü’l-Hayrât Minyatürlerindeki Değişim.” İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD) 3:1 (2018): 29-60.
• Held, Winfried. “Künstliche Beleuchtung und Architektur.” Licht und Architektur, ed. W.-D. Heilmeyer ve W. Hoepfner, içinde 53-60, Tübingen: Ernst Wasmuth Verlag, 1990.
• İnce, Kasım. Uşak’ta Türk Mimarisi. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2004.
• Kalfazade, Selda ve Özkan Ertuğrul. “Kandil ve Kandilin Motif Olarak Anadolu Türk Sanatındaki Kullanımı Üzerine.” Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 5 (1989): 23-25.
• Kara, Kerim. “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde Kalp-Gönül.” Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 6:14 (2005): 483-523.
• Karamağaralı, Beyhan. Ahlat Mezartaşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Karamağaralı, Beyhan. “Kültür Tarihimiz Bakımından Mezar Taşlarının Önemi ve İkonografisi.” Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu 18-20 Aralık 1998 içinde 33-46, İstanbul: İstanbul: Mezarlıklar Vakfı, 1999.
• Kaval, Musa. “Nûr Sûresi 35. Ayet Bağlamında Mesnevi’de Nûr Sembolü.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8:38 (2015): 1040-1048.
• Kayhan, Emine ve Sema Etikan. “Milas Firuz Bey Camii Süslemeleri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10:49 (2017): 222-241.
• Keleş, Reyhan. “Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Sayı Sembolizmi.” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 23 (2019): 561-586.
• Kılıç, Serkan. “Antalya-Korkuteli Yeşilyayla Eski Kerpiç Camii.” Cedrus 7 (2019): 695-703.
• Kılınç, Sevgi. “Ahlat Mezar Taşlarındaki Kandil Kavramının Çağdaş Seramik Formlarda Yorumu.” Sanatta Yeterlik Sanat Çalışması Raporu, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2019.
• Kınal, Füruzan. “Kaunos Adak Lambaları.” Belleten 33:130 (1969): 151-159.
• Kolsuk, Asuman. “Osmanlı Devri Çini Kandilleri.” Türk Etnografya Dergisi 15 (1976): 73-91.
• Kuyulu, İnci. “Bademli Kılcızade Mehmet Ağa Camii (Ödemiş/İzmir).” Vakıflar Dergisi 24 (1994): 147-158.
• Lamm, Carl Johan. Mittelalterliche Gläser und Steinschnittarbeiten aus dem Nahen Osten I-II. Berlin: Dietrich Reimer u. Ernst Vohsen, 1929-1930.
• Maralcan, Meltem. “X-XV. Yüzyıllar Arasında Üretilmiş Delik-İşi İslami Kandil Zarfları ve Mekanda Yarattıkları Etki Üzerine Bir Deneme.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2010.
• Meriç, Rıfkı Melül. “Anadolu Türk Tarihi Vesikaları: Akşehir Türbe ve Mezarları.” Türkiyat Mecmuası 5 (2010): 141-212.
• Mevlânâ Celâleddin Rûmî. Mesnevi. Tercüme: Şefik Can, 3 c., İstanbul: Ötüken Yayınları, 2017.
• Oktaç, A. Deniz. “Anadolu Türk Mimarisinde Aydınlatma Detayları ve Aydınlatma Araçları.” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya, 1992.
• Olcay, B. Yelda. “Lighting Methods in the Byzantine Period and Findings of Glass Lamps in Anatolia.” Journal of Glass Studies 43 (2001):77-87.
• Oral, M. Zeki. “Eşrefoğlu Camiine Ait Bir Kandil.” Belleten 23:89 (Ocak 1959’dan ayrı basım): 113-118.
• Önder, Mehmet. “Konya’da Alevi Sultan Mescidi ve Mihrabı.” Vakıflar Dergisi 4 (1958): 241-244.
• Öntuğ, M. Murat. “Uşak’ta Boduroğlu Vakıfları ve Vakfiyeleri.” Vakıflar Dergisi 28 (2004): 77-100.
• Özkavruk Adanır, Elvan ve Berna İleri. “Oryantalist Resimlerde Türk Halıları.” Yedi: Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi 10 (2013): 71-80.
• Özkul Fındık, Nurşen. “Tekfur Sarayı Çini Fırınları Kazısında Ele Geçen Şamdan ve Kandilleri.” IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, ed. Hamza Gündoğdu vd., içinde 379-389, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2005.
• Paquin, Gerard A. “The Iconography of Everyday Life in Nineteenth Century Middle Eastern Rugs.” The Textile Museum Journal 22 (1983): 5-18.
• Perlzweig, Judith. Lamps From the Athenian Agora. New Jersey: American School of Classical Studies at Athens, 1963.
• Pınar, Mehmet. “Nevşehir Mihrapları.” Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri, 2011.
• Radt, Wolfgang. “Lampen und Beleuchtung in der Antike.” Zeitschrift für Arcaologie und Kulturgeschicte Antike Welt 17:1 (1986):40-58.
• Shalem, Avinoam. “Fountains of Light: The Meaning of Islamic Rock Crystal Lamps.” Mugarnas 11 (1994): 1-11.
• Sökmen, Sultan. “Bitlis Etnografya Müzesinde Bulunan Geleneksel Giysiler.” Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi 8:16 (2015): 370-390.
• Sözen, Metin ve Uğur Tanyeli. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2011.
• Sözlü, Halil. “Balıkesir Burhaniye’de Ağacık Köyü Camii ve Tasvirleri.’’ Turkish Studies 9:1 (2014): 495-508.
• Şener, Dilek. “XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Anadolu Duvar Resimleri.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2011.
• Tali, Şerife. “Kırşehir/Mucur’daki Hüseyin Ağa Camii İle Emine Hanım Cami’nin Kalemişleri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi-Prof. Dr. Hamza Gündoğdu Armağanı 6:25 (2013): 504-528.
• Tali, Şerife. “Giresun Yağlıdere Tekke Köyü Cami Kalem İşi Bezemeleri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7:31 (2014): 489-497.
• Tüfekçioğlu, Abdülhamit. “Türk-İslâm Sanatında Devşirme Malzeme Kullanımına Farklı Bir Örnek: Üsküdar Altunizâde Camii Son Cemaat Yeri Mihrabı.” XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (02-05 Kasım 2016), 1 c., ed. Ela Taş, içinde 1-13, Sakarya: Sakarya Üniversitesi, 2017.
• Tümer, Haşim. Uşak Tarihi. İstanbul: Uşak Halk Eğitimine Yardım Derneği Kültür Yayınları, 1971.
• Usta, Mithat. “Türklerde Yerleşim Birimlerine Ad Olan Bazı Kelimeler.” Turkish Studies 15:8 (2020): 4049-4062.
• Uysal, Ali Osman. “Çanakkale’de Lale Devri Yapıları.” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 17:30 (2021): 51-120.
• Uysal, Zekiye. “18. Yüzyıldan Ahşap Direkli İki Cami.” Turkish Studies 9:10 (2014): 1107-1123.
• Vardar, Kadriye Figen. “18. Yüzyıl Osmanlı Mimarlığında Maden İşleri.” Sanat Tarihi Yıllığı (2006): 25-54.
• Walters, Henry Beauchamp. Catalogue of the Greek and Roman Lamps in the British Museum. London: British Museum, 1914.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Kur’ân ı Kerîm ve Meâli, İstanbul: Merve Yayınları, 2002.
• Yelen, Resul. “İslam Sanatında Süsleme Sembolizmi Üzerine Yeni Yorumlar.” Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Türk Kültür Dünyası Özel Sayısı 2 (2017): 470-492.
• Yıldırım, Savaş. “Burhaniye Şahinler Köyü Camii Duvar Resimleri.’’ Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 29 (2013): 279-295.
• Yıldız, Mustafa. “Gazâlî’nin Akıl Eleştirisi.” TYB AKADEMİ Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi 1:1 (2011): 71-84.