Gök Cisimleriyle İlgili Ayetleri İslam Öncesi Arap Kültür ve İnançları Çerçevesinde Okumak

Year 2024, Volume: 65 Issue: 2, 869 - 901, 30.11.2024

Abdulcabbar Adıgüzel

https://doi.org/10.33227/auifd.1493326

Abstract

Bu çalışmada, Kur’an’da yer alan gök cisimlerini konu edinen ayetler, İslam öncesi Arap kültür ve inançları çerçevesinde ele alınmaktadır. Kur’an’da gökyüzü, gök cisimleri ve gök olayları ile ilgili çok sayıda ayet bulunması, bu olguların vahyin nazil olduğu dönemde muhatap kitlede önemli bir karşılığı olup olmadığı sorununu beraberinde getirmektedir. Kur’an’ın astronomi ve meteoroloji alanlarına dair bilimsel malumat vermek gibi bir hedefinin olmamasına rağmen bazı gök unsurlarına sıklıkla yer vermesi, gökyüzüyle ilgili ayetleri dönemin inanç ve kültür yapısı açısından incelemeyi önemli ve gerekli kılmaktadır. Bu sebeple çalışmada, Cahiliye Araplarında gök cisimleriyle ilgili genel durumun tespiti, kısa tasviri ve ayetlerin nazil olduğu tarihî zeminin tasvir edilmesi hedeflenmektedir. Nüzul vasatındaki muhatapların tanrı ve âlem tasavvurunu teşkil eden kozmoloji anlayışı ve inanç sistemleri ile ayetler arasındaki ilişkiye dikkat çekmek amaçlanmaktadır. Bu açıdan çalışma, Kur’an’da şems, ḳamer, şi‘rā, necm/nucūm, kevkeb/kevākib, burūc, şihāb, meṣābīḥ, felek vb. kelimelerin yer aldığı ayetlerle sınırlandırılmıştır. Bununla birlikte muġayyebāt-ı ḫams ve yağmur konusuna değinen bazı ayetler, Cahiliye döneminde yıldız kültüne dair bilgi içermesi ve kâhinlerin yıldızlarla ilgili inançları istismarı sebebiyle konu kapsamına dahil edilmiştir. Kur’an’da yer alan bir meselenin anlaşılabilmesi, ekseriya ayetlerin nazil olduğu dönem itibariyle mütekellim-muhatap ve kelam arasındaki ilişkiye dayalıdır. Bu sebeple çalışmamızda gök cisimleriyle ilgili ayetler, muhatap kitlenin içerisinde bulunduğu kültürel zemin ile Kur’an’ın temel hedef ve söylemleri merkeze alınarak genel bir bütünlük içerisinde sunulmuştur. Muhatapların ayetleri nasıl anlamış olabileceğini ifade etmek üzere İslam öncesi gök cisimleriyle ilgili inançlara dair Cahiliye örf, âdet ve geleneklerine yer verilmiş ve konu, ayetlerin bu zeminle irtibatı kurularak kısa malumatlar sunacak şekilde işlenmiştir. Dolayısıyla çalışma, klasik bir tefsir araştırmasından ziyade, envāʾ literatürü başta olmak üzere Cahiliye şiiri, hadis, tarih ve siyer kitâbiyâtının sağladığı bilgilerden hareketle gök cisimleriyle ilgili ayetlerin nazil olduğu zemine dair kapsamlı bir yaklaşımı temsil etmektedir. Sonuç olarak çalışma, gök cisimleriyle ilgili ayetlerde Kur’an’ın, genel olarak Cahiliye döneminin politeist ve astrolojik inanışlarını tevhid inancı doğrultusunda tashih ve dönüştürme hedefi taşıdığını ortaya koymaktadır.

Keywords

Tefsir, Kur’an, Gök Cisimleri, Cahiliye, Astroloji, Mitoloji.

Reading the Verses About Celestial Bodies Within the Framework of Pre-Islamic Arab Culture and Beliefs

Abstract

In this study, the verses in the Qur’an about celestial bodies are analysed within the framework of pre-Islamic Arab culture and beliefs. There are many verses in the Qur’an about the sky, celestial bodies and celestial events. This situation has brought along the problem of whether the phenomena related to the sky have an important counterpart in the masses who were the addressees of the revelation at the time of its revelation. The Qur’an does not aim to give scientific information about astronomy and meteorology. However, despite this, the fact that the Qur’an frequently includes some celestial elements makes it important and necessary to analyse the verses related to the sky in terms of the belief and cultural structure of the period. For this reason, this study aims to determine the general situation regarding the celestial bodies among the ignorant Arabs, to describe them briefly and to reveal the historical background on which the verses were revealed. It is aimed to draw attention to the fact that there is a strong relationship between the verses and the cosmological understanding and belief systems that constitute the conception of God and the universe of the interlocutors in the environment of their revelation. In this respect, the study is limited to the verses in the Qur’an in which the words shams, ḳamar, shi‘rā, najm/nujūm, kawkab/kawākib, burūj, shihāb, maṣābīḥ, falak, etc. appear. However, some verses that mention the subject of mughayyabāt khamsa and rain are included in the scope of the subject due to the fact that they contain information about the star cult in the ignorant period and the exploitation of the beliefs of the diviners about the stars. The understanding of an issue in the Qur’an is mostly based on the relationship between the ‘speaker-addressee and the word’ as of the period in which the verses were revealed. For this reason, in our study, the verses related to the celestial bodies are presented in a general integrity by centring on the cultural background of the addressee audience and the main goals and discourses of the Qur’an. In order to express how the interlocutors may have understood the verses, the customs and traditions of the pre-Islamic ignorance regarding the beliefs related to the celestial bodies are included and the subject is treated in a way to provide brief information by establishing the connection of the verses with this ground. Therefore, rather than classical exegetical research, the study represents a comprehensive approach to the ground on which the verses related to the celestial bodies were revealed, based on the information provided by the literature of anwāʾ, especially the literature of anwāʾ, jāhiliyya poetry, hadith, history, and siyar. As a result, the study reveals that the Qur’an, in the verses related to the celestial bodies, generally aims to correct and transform the polytheistic and astrological beliefs of the ignorance period in line with the tawhid belief.

Keywords

Tafsīr/Exegesis, Qur’an, Celestial Bodies, Jāhiliyya, Astrology, Mythology.

References

• al-Abbasi, Abeer Abdullah. Astrology in Literature: How the Prohibited became Permissible in the Arabic Poetry of the Mediaeval Period. United Kingdom: The Universty of Leeds, 2008.
• al-Abbasi, Abeer Abdullah. “The Arabs’ Visions of the Upper Realm.” 22:2: (2020): 1-28.
• Albayrak, Kadir. “Keldânîler.” DİA, 25:207-10.
• Algül, Hüseyin. “Himyerîler.” DİA, 18:62-63.
• ʿAlī el-Ḳārī, Ebu’l-Hasen Nūreddīn ʿAlī el-Mollā. Mirḳātu’l-Mefātīḥ Şerḥu Mişkāti’l-Meṣābīḥ. 9 c. Beyrūt - Lübnan: Dāru’l-Fikr, 1422/2002.
• el-Ālūsī, Maḥmūd b. ʿAbdullāh el-Ḥuseynī. Rūhu’l-Meʿānī fī Tefsīri’l-Ḳur’āni’l-ʿAẓîm ve’s-Seb‘u’l-Mes̱ānī. Tah. ʿAlī ʿAbdulbārī ʿAṭiyye. 16 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415.
• Ateş, Ali Osman. Kur’an ve Hadislere Göre Cinler – Büyü. İstanbul: Beyan Yayınları, 1995.
• Ateş, Ali Osman. İslâm’a Göre Cahiliye ve Ehl-i Kitab Örf ve Adetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• el-Beġavī, Ebū Muḥammed el-Ḥuseyn b. Mesʿūd el-Ferrāʾ. Meālimu’t-Tenzīl fī Tefsīri’l-Ḳur’ān. Tah. ʿAbdurrezzāḳ el-Mehdī. 4 c. Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 1420.
• Beksaç, Engin. “Kusayru Amre.” DİA, 16:461-62.
• el-Beyḍāvī, Ebū Saʿīd ʿAbdullāh b. ʿÖmer eş-Şīrāzī. Envāru’t-Tenzīl ve Esrāru’t-Teʾvīl. 5 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, tsz.
• el-Bīrūnī, Ebu’r-Reyḥān Muḥammed b. Aḥmed. el-Ās̱āru’l-Bāḳiye ʿani’l-Ḳurūni’l-Ḫāliye. Ḳāhire: Mektebetu’s̱-S̱eḳāfeti’d-Dīniyye, 1428/2008.
• el-Bursevī, İsmāʿīl Ḥaḳḳī b. Muṣṭafā el-İstānbūlī el-Ḥanefī el-Ḫalvetī. Rūḥu’l-Beyān. 10 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, tsz. Büyükcoşkun, Kudret. “Arabistan.” DİA, 3:248-52.
• el-Cābirī, Muḥammed ʿĀbid. Arap-İslâm Aklının Oluşumu. Çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
• el-Cāḥiẓ, Ebū ʿOs̱mān ʿAmr b. Baḥr b. Maḥbūb el-Kinānī. el-Ḥayevān. 7 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424.
• el-Cārim, Muḥammed Nuʿmān. Edyānu’l-ʿArab fi’l-Cāhiliyye. Mıṣır: Maṭbaʿatu’s-Saʿāde, 1341/1923.
• Cebeci, Lütfullah. Kuran-ı Kerime Göre Cin – Şeytan. Kayseri: İstişare Yayınları, 1989.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī. Aḥkāmu’l-Ḳur’ān. Tah. Muḥammed Ṣādıḳ el-Ḳamhāvī. 5 c. Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 1405.
• Cevād ʿAlī. el-Mufaṣṣal fī Tārīḫi’l-ʿArab Ḳable’l-İslām. 20 c. Beyrūt: Dāru’s-Sāḳī, 1422/2001.
• Coşkun, Muhammed. “Mugayyebât-ı Hams Bağlamında Nas Yorumunda Müphemlik ve Sınırlar.” Teklif Dergisi. 1:4 (2022): 104-110.
• el-Curcānī, Ebū Bekr ʿAbdulḳāhir b. ʿAbdurraḥmān. Dercu’d-Durer fī Tefsīri’l-Āy ve’s-Suver. Tah. Velīd b. Aḥmed el-Ḥuseyn, ʿİyāḍ ʿAbdullaṭīf el-Ḳaysī. 4 c. Medine: Mecelletu’l-Ḥikme, 1429.
• Çağatay, Neşet. İslâmdan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1957.
• Çağrıcı, Mustafa. “Arap.” DİA, 43:534-38.
• Çelebi, İlyas. İslam İnancında Gayb Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1996.
• Çelebi, Muharrem. “Envâ’.” DİA, 11:257-58.
• Çelik, Ali. İslâm’ın Kabul ve Reddettiği Halk İnançları. 2. baskı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2013.
• Dallal, Ahmad. “Science, Medicines and Tachnology -The Making of a Scientific Culture.” The Oxford History of Islam, Ed. John L. Esposito, içinde 155-214. New York: Oxford University Press, 1999.
• ed-Dānī, Ebū ʿAmr Os̱mān b. Saʿīd. er-Risāletu’l-Vāfiye li Meẕhebi Ehli’s-Sunne fi’l-İʿtikādāt ve Uṣūli’d-Diyāne. Mıṣır: Dāru’l-Baṣīre, 1426.
• Ḍayf, Şevḳī. Tārīḫu’l-Edebi’l-ʿArabī: el-Aṣru’l-Cāhilī. Ḳāhire: Dāru’l-Meʿārif, 1960.
• Demir, Şehmus. “Bilimsel Tefsirin Tarihî Süreci ve Eleştirisi.” Kur’an ve Pozitif Bilim, ed. M. Turan Çalışkan, içinde 61-85. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Demirci, Kürşat. “Hârût ve Mârût.” DİA, 16:262-64.
• Dindi, Emrah. Kur’an’da İslam Öncesi Kültür Nassın Olguyla Diyalektik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Duman, Fatih. İslamiyet Öncesi Arap Folklorü ve Kur’an. Ankara: Araştırma Yayınları, 2018.
• Ebū Ḥayyān, Muḥammed b. Yūsuf b. ʿAlī b. Yūsuf b. Ḥayyān el-Endelusī. el-Baḥru’l-Muḥīṭ fī’t-Tefsīr. Tah. Ādil Aḥmed ʿAbdulmevcūd ve ʿAlī Muḥammed Muʿavviḍ. 8 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
• Ebussuʿūd Efendi, Muḥammed b. Muḥammed b. Muṣṭafā el-İmādī. İrşādu’l-ʿAḳli’s-Selīm ilā Mezāya’l-Kitābi’l-Kerīm. 9 c. Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, tsz.
• Erbaş, İlknur. “Suveru’l-Kevākib Minyatürlerinin İkonografik İncelenmesi.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2010.
• Esat, Mahmut. İslâm Tarihi. İstanbul: Tan Matbaası, 1965.
• el-Ezherī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevī. Tehẕību’l-Luġa. Tah. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 c. Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 2001.
• el-Ezraḳī, Ebu’l-Velīd Muḥammed b. ʿAbdullāh el-Ġassānī. Aḫbāru Mekke vemā Cāe fīhā mine’l-Āsār. Tah. Ruşdī Ṣāliḥ Mulaḥḥas. 2 c. Beyrūt: Dāru’l-Endelus, 1403/1983.
• Faḫreddīn er-Rāzī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. ʿÖmer et-Teymī. Mefātīḥu’l-Ġayb. 32 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• Fehd, Tevfīk. “İlm-i Felek.” DİA, 22:126-29.
• Fehd, Tevfīk. “Menât.” DİA, 29:121-22.
• el-Ferrāʾ, Ebū Zekeriyyā Yaḥyā b. Ziyād ed-Deylemī. Meʿāni’l-Ḳur’ān. Tah. Aḥmed Yūsuf en-Necātī, Muḥammed ʿAlī en-Neccār, ʿAbdulfettāḥ İsmāʿīl eş-Şelebī. Mıṣır: Dāru’l-Mıṣriyye, tsz.
• Gölcük, Şerafeddin. “Beyân b. Sem’ân.” DİA, 6:28-29.
• Günaltay, Mehmed Şemseddin. (Hurâfâttan Hakîkate) Hurâfeler ve İslâm Gerçeği. İstanbul: Marifet Yayınları, 1997.
• Gündüz, Şinasi. Mitoloji ile İnanç Arasında -Ortadoğu Dinsel Gelenekleri Üzerine Yazılar-. Samsun: Etüt Yayınları, 1998.
• Gündüz, Şinasi. “Cahiliye Dönemi Arap Politeizmine Nebatîlerin Etkileri.” Dinler Tarihi Araştırmaları-I (Sempozyum: 8-9 Kasım 1996), içinde 355-380. Ankara: Dinler Tarihi Derneği Yayınları, 1998.
• Güner, Ahmet. “Dûmetülcendel.” DİA, 10:1-2.
• Ḫalīfe b. Ḫayyāṭ, Ebū ʿAmr Ḫalīfe b. Ḫayyāṭ el-ʿUṣfurī. Ṭabaḳātu Ḫalīfe b. Ḫayyāṭ. Tah. Suheyl Zekkār. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1414/1993.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. Çev. Salih Tuğ. Ankara: Yeni Şafak Kültür Hizmeti, 2003.
• Harman, Ömer Faruk. “Yegûs.” DİA, 43:388-89.
• Ḥarbūṭī, ʿAbdullaṭīf. “Astronomi ve Din.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 13:6 (1974): 343-61.
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī b. S̱ābit. el-Ḳavl fî ʿİlmi’n-Nucūm. Tah. Yūsuf b. Muḥammed es-Saʿīd. Riyāḍ: Dāru Aṭlas, 1420.
• el-Ḫaṭīb eş-Şirbīnī, Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed eş-Şāfiʿī. es-Sirācu’l-Munīr fī’l-İʿāneti ʿalā Maʿrifeti Baʿḍi Meʿānī Kelāmi Rabbina’l-Ḥakīmi’l-Ḫabīr. 4 c. Ḳāhire: Maṭbaʿatu Būlāḳ, 1285.
• İbn ʿAdī, Ebū Aḥmed ʿAbdullāh b. Adī el-Curcānī. el-Kāmil fī Ḍuafāi’r-Ricāl. Tah. Māzin Muḥammed es-Sirsāvī. 11 c. Riyāḍ: Mektebetu’r-Ruşd, 1434/2013.
• İbn ʿĀdil, Ebū Ḥafṣ Sirācuddīn ʿÖmer b. ʿAlī el-Ḥanbelī. el-Lubāb fī ʿUlūmi’l-Kitāb. Tah. ʿĀdil Aḥmed ʿAbdulmevcūd, ʿAlī Muḥammed Muʿavviḍ. 20 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• İbn ʿĀşūr, Muḥammed Ṭāhir b. ʿĀşūr. et-Taḥrīr ve’t-Tenvīr. 30 c. Tunus: ed-Dāru’t-Tūnisiyye, 1984.
• İbn Ebī Ḥātim, Ebū Muḥammed ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed er-Rāzī. Tefsīru’l Ḳur’āni’l-ʿAẓīm. Tah. Esʿad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. 13 c. Riyad: Mektebetu Nizār Muṣṭafā el-Bāz, 1419/1998.
• İbn Ḥabīb, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Ḥabīb el-Baġdādī. el-Munemmaḳ fī Aḫbāri Ḳureyş. Tah. Ḫurşīd Aḥmed Fārūḳ. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 1405/1985.
• İbn Ḥabīb, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Ḥabīb el-Baġdādī. el-Muḥabber. Tah. Ilse Lichtenstadter. Beyrūt: Dāru’l-Āfāḳi’l-Cedīde, 1943.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalānī, Ebu’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlī. Fetḥu’l-Bārī Şerḥu Saḥīḥi’l-Buḫārī. Tah. Muḥibbuddīn el-Ḫaṭīb. 13 c. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1379/1959.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalānī, Ebu’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlī. Taġlīḳu’t-Taʿlīḳ ʿalā Ṣaḥīḥi’l-Buḫārī. Tah. Saʿīd ʿAbdurraḥmān Mūsā el-Ḳazakī. 5 c. Beyrūt/ʿAmmān: el-Mektebu’l-İslāmī/Dāru ʿAmmār, 1405/1984.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī b. Aḥmed el-Endelusī, el-Faṣl fi’l-Milel ve’l-Ehvāʾ ve’n-Niḥal, 5 c. Ḳāhire: Mektebetu’l-Ḫāncī, tsz.
• İbn Hişām, Ebū Muḥammed ʿAbdulmelik. et-Tīcān fī Mulūki Ḥimyer. Tah. Heyet. Ṣanʿa: Merkezu’d-Dirāsāt ve’l-Ebḥās̱i’l-Yemeniyye, 1347.
• İbn Hişām, Ebū Muḥammed ʿAbdulmelik b. Hişām el-Ḥimyerī, es-Sīretu’n-Nebeviyye. Tah. Muṣṭafā eṣ-Ṣaḳḳā, İbrāhīm el-Ebyārī, ʿAbdulḥafîẓ eş-Şelebī. 2 c. Mıṣır: Mektebetu Muṣṭafā el-Bābi’l-Halebī, 1375/1955.
• İbn Kes̱īr, Ebu’l-Fidāʾ İsmāʿīl b. ʿÖmer b. Kes̱īr ed-Dımaşḳī. Tefsīru’l-Ḳur’āni’l-ʿAẓīm. Tah. Sāmī Muḥammed Selāme. 8 c. Riyāḍ: Dāru Ṭaybe, 1420/1999.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dīneverī. el-Envāʾ fī Mevāsimi’l-ʿArab. Haydārābād: Dāru’l-Meʿārifi’l-ʿOsmaniyye, 1978.
• İbn Manẓūr, Ebu’Faḍl Muḥammed b. Mukerrem er-Ruveyfiʿī. Lisānu’l-ʿArab. 15 c. Beyrūt: Dāru Ṣādir, 1414/1993.
• İbnu’l-Cevzī, Ebu’l-Ferec ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī. Zādu’l-Mesīr fī ʿİlmi’t-Tefsīr. Tah. ʿAbdurrezzāḳ el-Mehdī. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1422/2001.
• İbnu’l-Ecdābī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. İsmāʿīl el-Levātī eṭ-Ṭarāblusī. el-Ezmine ve’l-Envāʾ. Tah. ʿİzzet Ḥasen. Rabāṭ: Dāru Ebī Raḳrāḳ, 2006.
• İbnu’l-Feres, Ebū Muḥammed ʿAbdulmunʿim b. ʿAbdurrahīm el-Endelusī. Aḥkāmu’l-Ḳur’ān. Tah. Ṭāhā b. ʿAlī, Munciyye bt. el-Hādī, Ṣalāḥuddīn Bū ʿAfīf. 3 c. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 1427/2006.
• İbnu’l-Kelbī, Ebu’l-Munẕir Hişām b. Muḥammed el-Kelbī. Kitābu’l-Eṣnām. Tah. Aḥmed Zekī Paşa. Ḳāhire: Dāru’l-Kutubi’l-Mıṣriyye, 2000.
• İmruu’l-Ḳays, Ḥunduc b. Ḥucr el-Kindī. Dīvānu İmrii’l-Ḳays. Tah. ʿAbdurraḥmān el-Muṣṭāvī. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1425/2004.
• Kātib Çelebī, Hacı Ḫalīfe Muṣṭafā b. ʿAbdullāh. Keşfu’ẓ-Ẓunūn ʿan Esāmi’l-Kutub ve’l-Funūn. 6 c. Bağdat: Mektebetu’l-Mus̱ennā, 1941.
• Kindī, Ebū Yūsuf Yaʿḳūb b. İsḥāḳ. Felsefī Risāleler. Çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• el-Ḳurṭubī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫazrecī. el-Cāmiʿ li-Aḥkāmi’l-Ḳur’ān. Hişām Semīr el-Buḫārī. 20 c. Riyāḍ: Dāru ʿĀlemi’l-Kutub, 1423/2003.
• Ḳuṭrub, Ebū ʿAlī Muḥammed b. el-Mustenīr. el-Ezmine ve Telbiyetu’l-Cāhiliyye. Tah. Ḥātim Ṣāliḥ eḍ-Ḍāmin. Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle, 1405/1985.
• Lebīd b. Rebīʿa, Ebū ʿAḳīl el-ʿĀmirī. Dīvānu Lebīd b. Rebīʿa. Tah. Ḥamdū Ṭammās. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1425/2004.
• Levend, Agâh Sırrı. Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. 4. baskı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1984.
• Maʿmer b. el-Mus̱ennā, Ebū ʿUbeyde et-Teymī el-Baṣrī. Mecāzu’l-Ḳur’ān. Tah. Muḥammed Fuād Sezgin. 2 c. Ḳāhire: Mektebetu’l-Ḫāncī, 1381/1961.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed. Teʾvīlātu Ehli’s-Sunne. Tah. Mecdī Bāsellūm. 10 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• el-Māverdī, Ebu’l-Ḥasen ʿAlī b. Muḥammed el-Baṣrī. en-Nuket ve’l-ʿUyūn. Tah. Seyyid b. ʿAbdulmaḳṣūd. 6 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, tsz.
• el-Meclisī, ʿAbdulḳādir b. Muḥammed eş-Şinḳīṭī. Nuzhetu’l-Efkār fī Şerḥi Ḳurreti’l-Ebṣār. 2 c. Moritanya, 1422.
• Merdin, Saadettin. Cinler Bağlamında Teolojinin Mitolojiden Arındırılması. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• el-Merzūḳī, Ebū ʿAlī Aḥmed b. Muḥammed el-İṣfahānī. el-Ezmine ve’l-Emkine. Tah. Ḫalīl Manṣūr. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1417/1996.
• Mevdūdī, Seyyid Ebu’l-Aʿlā. Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hazreti Peygamber’in Hayatı. Çev. Aḥmed Asrar. 3. baskı. İstanbul: Pınar Yayınları, 1992.
• Muḳātil, Ebu’l-Ḥasen Muḳātil b. Suleymān el-Belḫī. Tefsīru Muḳātil b. Suleymān. Tah. ʿAbdullāh Mahmūd Şeḥḥāte. 5 c. Beyrūt: Muessesetu’t-Tārīḫi’l-ʿArabī, 1423/2002.
• en-Necīramī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. ʿAbdullāh. Eymānu’l-ʿArab fi’l-Cāhiliyye. 2. baskı. Ḳāhire: el-Maṭbaʿatu’s-Selefiyye, 1382/1962.
• en-Nīsābūrī, Niẓāmuddīn el-Ḥasan b. Muḥammed b. Ḥuseyn el-Ḳummī. Ġarāibu’l-Ḳur’ān ve Reġāibu’l-Furḳān. Tah. Zekeriyyâ ʿUmeyrāt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1416.
• en-Nuveyrī, Şihābuddīn Aḥmed b. ʿAbdilvahhāb. Nihāyetu’l-Ereb fī Funūni’l-Edeb. 33 c. Ḳāhire: Dāru’l-Kutub, 1423.
• es̱-S̱aʿlebī, Ebū İsḥāḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrāhīm. el-Keşf ve’l-Beyān. Tah. Heyet. 33 c. Cidde: Dāru’t-Tefsīr, 1436/2015.
• eṣ-Ṣan‘ānī, Ebū Bekir ʿAbdurrezzāḳ b. Hemmām. Tefsīru ʿAbdirrezzāḳ. Tah. Maḥmūd Muḥammed ʿAbduh. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419.
• eṣ-Ṣan‘ānī, Ebū Bekir ʿAbdurrezzāḳ b. Hemmām. el-Muṣannef. Tah. Heyet. 9 c. Ḳāhire: Dāru’t-Teʾṣīl, 1435/2015.
• Sayılı, Aydın. Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp. 3. baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Schimmel, Annemarie. Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Külliyat Yayınları, 2016.
• es-Sem‘ânî, Ebu’l-Muẓaffer Manṣūr b. Muḥammed el-Mervezî, Tefsīru’l-Ḳur’ān, Tah. Yāsir b. İbrāhīm-Ġanīm b. ʿAbbās. 6 c. Riyāḍ: Dāru’l-Vaṭan, 1418/1997.
• Sezgin, Fuad. İslam’da Bilim ve Teknik. İstanbul: İBB Kültür Yayınları, 2008.
• es-Sulemī, Ebū ʿAbdurraḥmān Muḥammed b. el-Ḥuseyn en-Nīsābūrī. Ḥaḳāiḳu’t-Tefsīr. Tah. Seyyid ʿİmrān. 2 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421/2001.
• es-Suyūṭī, Celāluddīn ʿAbdurraḥmān b. Ebū Bekr. ed-Durru’l-Mens̱ūr. 8 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1432/2011.
• Şelebī, Aḥmed. Mevsūʿatu’t-Tārīḫi’l-İslāmī. 10 c. Ḳāhire: Mektebetu’n-Nehḍati’l-Mıṣriyye, 1987.
• eş-Şīrāzī, Āyetullāh Şeyḫ Nāṣır Mekārim. el-Ems̱el fī Tefsīri Kitābillāhi’l-Munzel. 30 c. Beyrūt: Muessesetu’l-Aʿlemī, 1434.
• eṭ-Ṭaberī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Cerīr b. Yezīd el-ʿĀmulī. Tārīḫu’r-Rusul ve’l-Mulūk. 11 c. Beyrūt: Dāru’t-Turās̱, 1387/1967.
• eṭ-Ṭaberī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Cerīr b. Yezīd el-ʿĀmulī. Cāmiʿu’l-Beyān ʿan Teʾvīli Āyi’l-Ḳur’ān. Tah. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. 24 c. Ḳāhire: Dāru Ḥicr, 1422.
• eṭ-Ṭabersī, Ebū ʿAlī el-Faḍl b. el-Ḥasen. Mecmaʿu’l-Beyān fī Tefsīri’l-Ḳur’ān. 10 c. Beyrūt: Dāru’l-Murtaḍā, 1427/2006.
• Tāculḳurrāʾ el-Kirmānī, Ebu’l-Ḳāsım Maḥmūd b. Ḥamza. Ġarāibu’t-Tefsīr ve ʿAcāibu’t-Teʾvīl. Tah. Şemrān Serkāl Yūnus el-ʿİclī. 2 c. Cidde-Beyrūt: Dāru’l-Ḳıble, tsz.
• Ṭaḳḳūş, Muḥammed Suheyl. Tārīḫu’l-ʿArab Ḳable’l-İslām. Beyrūt: Dāru’n-Nefāʾis, 1340/2009.
• Temir, Hakan. Arap Yarımadası’nda Kabile Hayatı. İstanbul: Siyer Yayınları, 2020.
• eṭ-Ṭībī, Ebū Muḥammed Ḥuseyn b. ʿAbdullāh. Futūḥu’l-Ġayb fi’l-Keşf ʿan Ḳınāʾi’r-Rayb. Tah. ʿİyāḍ Aḥmed Ġavc. 16 c. Dubai: Cāʾizetu Duba’d-Devliyye lil-Ḳur’āni’l-Kerīm, 1434/2013
• Unat, Yavuz. “Yıldız.” DİA, 43:534-38.
• Usta, İbrahim. İslâm Öncesi Arap Mitolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Vāḥidī, Ebu’l-Ḥasen ʿAlī b. Aḥmed en-Nīsābūrī. el-Vasīṭ fī Tefsīri’l-Ḳur’āni’l-Mecīd. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415.
• Varisco, Daniel Martin. Seasonal Knowledge and the Almanac Tradition in the Arab Gulf. Montreal: Palgrave Macmillan, 2022.
• Varisco, Daniel Martin. “The Rain Periods in Pre-Islamic Arabia.” Arabica 2:34 (1987): 251-66.
• Yaḥyā b. Sellām, Ebū Zekeriyā el-Ḳayravānī. Tefsīru Yaḥyā b. Sellām. Tah. Hind Şelebī. 2 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• Yaʿkūbī, Ebu’l-ʿAbbās Aḥmed b. Ebī Yaʿkūb İsḥāḳ. Tārīḫu’l-Yaʿkūbī. 6. baskı. 2 c. Beyrūt: Dāru Ṣādir, 1995.
• Yavuz, Şevket. “Uzzâ.” DİA, 42:268-69.
• Yavuz, Şevket. “Ved.” DİA, 42:589-90.
• ez-Zeccāc, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. es-Serī. Meʿāni’l-Ḳur’ān ve İʿrābuh. Tah. ʿAbdulcelīl ʿAbduh Şelebī. 5 c. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 1408/1988.
• ez-Ẕehebī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mān b. Ḳāymāz. Tārīḫu’l-İslām ve Vefeyātu’l-Meşāhīr ve’l-Aʿlām. Tah. Beşşār ʿAvvāḍ Maʿrūf. 15 c. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 2003.
• ez-Zemaḫşerī, Ebu’l-Ḳāsım Maḥmūd b. ʿÖmer. el-Keşşāf ʿan Ḥaḳāiḳi Ġavāmiḍi’t-tenzīl. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1407.