A Challenge to Fāṭimid Power in the Maghrib: The Revolt of the ʿIbāḍī Abū Yazīd al-Nukkārī (332-336/943-947)

Year 2025, Volume: 66 Issue: 1, 413 - 434, 31.05.2025

Ferda Demir

https://doi.org/10.33227/auifd.1606423

Abstract

Ismāʿīliyya, which developed as a sect within the Shīʿa tradition, spread throughout the Muslim world through covert daʿwa (missionary) activities conducted after the death of Jaʿfar al-Ṣādiq (d. 148/765), and became particularly influential in Yemen and the Maghrib. At the call of the Ismāʿīlī chief dāʿī Abū ʿAbdullāh al-Shīʿī (d. 298/911), the Ismāʿīlī imām of the period, ʿUbayd Allāh al-Mahdī (297-322/909-934), moved to the Maghrib, proclaimed his caliphate, and established the Fāṭimid state (296/909). In the geographically diverse Maghrib, which stretched from the Mediterranean coast to the Ṣaḥrā Desert, the population was predominantly composed of Berbers and Arabs. The religious landscape was primarily made up of Mālikī Sunnīs, ʿIbāḍī Khārijīyyūn, and Shīʿa Ismāʿīlīs. The confluence of religious, ethnic, and geographical factors provided a fertile ground for political and military tensions against Ismāʿīlī-Fāṭimid rule. The protracted rebellion (332-336/943-947) led by Abū Yazīd Makhlad b. Kaydād, a member of the Nukkārī branch of the ʿIbāḍī Khārijīyyūn, serves as a key event that encapsulates the religious, ethnic, and political factors influencing the Maghrib during the foundation of the Fāṭimid state. This study offers a comprehensive analysis of the Abū Yazīd revolt, exploring its background, development, and consequences based on primary sources. It provides valuable insights into the political, religious, and demographic structure of the region and evaluates the Maghrib's customary attitude toward Fāṭimid rule within the context of the religious and social dynamics of the period.

Keywords

Islamic History , Maghrib , Fāṭimids , ʿIsmāʿīliyya , al-ʿIbāḍiyya , Berbers , Abū Yazīd Makhlad b. Kaydād al-Nukkārī

Mağrib’de Fatımi İktidarına Karşı Bir Meydan Okuma: İbadî Ebū Yezīd en-Nukkārī İsyanı (332-336/943-947)

Abstract

Şiʿa’ya bağlı bir mezhep olarak gelişen İsmailiyye, Caʿfer es-Ṣādıḳ’ın (ö.148/765) vefatından sonra yürütülen gizli davet faaliyetleri ile Müslüman coğrafyada yayılmış, özellikle Yemen’de ve Mağrib’de etkili olmuştur. İsmailî başdāʿīsi Ebū ʿAbdullāh eş-Şīʿī’nin (ö. 298/911) çağrısı üzerine Mağrib’e ulaşan dönemin İsmailî imamı ʿUbeydullāh el-Mehdī (297-322/909-934), hilafetini ilan ederek Fatımi Devleti’ni kurmuştur (296/909). Akdeniz kıyılarından Ṣaḥrā Çölü’ne kadar uzanan, coğrafi açıdan çeşitli bir yapıya sahip Mağrib’de, nüfusun çoğunluğunu Berberiler ve Araplar oluşturuyordu. Dinî yapı ise ağırlıklı olarak Maliki Sünniler, İbadî Hariciler ve Şiî İsmailîlerden meydana geliyordu. Dinî, etnik ve coğrafi unsurların bir araya gelişi, İsmailî-Fatımi yönetimine yönelik siyasi ve askerî gerilimlerin oluşmasına elverişli bir zemin hazırlamıştır. Harici-İbadîliğin Nukkārī kolundan olan Ebū Yezīd Maḫled b. Keydād’ın başlattığı uzun soluklu isyan (332-336/943-947), Fatımi Devleti’nin kuruluş döneminde Mağrib’in dinî, etnik ve siyasî etkenlerini bütüncül biçimde yansıtan bir olaydır. Bu çalışmada, Ebū Yezīd İsyanı’nın arka planı, gelişim süreci ve sonuçları, ana kaynaklara dayanılarak kapsamlı biçimde ele alınmıştır. Bölgenin siyasi, dinî ve demogrofik yapısına ilişkin önemli bilgilere ulaşılan bu çalışmada, Mağrib halkının Fatımi iktidarına yönelik teāmülü, dönemin dinî ve toplumsal dinamikleri bağlamında değerlendirilmiştir.

Keywords

İslam Tarihi , Mağrib , Fatımiler , İsmailiyye , İbadiyye , Berberi , Ebū Yezīd Maḫled b. Keydād en-Nukkārī

References

• Adıgüzel, Cumhur Ersin. “Zīrīler.” DİA, 44:460-62.
• ʿAbdurrezzāḳ, M. İ. el-Ḫavāric fī Bilādi’l-Maġrib ḥattā Muntaṣafi’l-Ḳarni’r-Rābiʿ el-Hicrī. Fās: Dāru’s̠- S̠eḳāfe, tsz.
• el-Anṭākī, Ebū’l-Ferec Yaḥyā b. Saʿīd b. Yaḥyā. Tārīḫu’l-Anṭākī. Ṭrāblus: Jarrous Press, 1990.
• el-Baġdādī, Ebū Manṣūr ʿAbdulḳāhir b. Ṭāhir b. Muḥammed Temīmī. Mezhepler Arasındaki Farklar: el-Farḳ Beyne’l-Fırāḳ. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Kalem Yayınevi, 1979.
• el-Bekrī, Ebū Ubeyd. el-Mesālik ve’l-Memālik. 1.Cilt. Tah. A.P. Van Leeuwen, A. Ferré. Karṭaca: Dāru’l-ʿArabiyyeti’l-Kitāb, 1992.
• el-Bekrī, Ebū ʿUbeyd. el-Muġrib fī Zikri Bilādi İfrīḳıye ve’l-Maġrib, Byy: yy, 1857.
• Brett, Michael. “Ifriqiya as a Market for Saharan Trade from the Tenth to the Twelfth Century AD.” Journal of African History, 10: 3 (1969): 347-364.
• Crone, Patricia. Ortaçağ İslam Dünyasında Siyasi Düşünce. Çev. Hasan Köni. İstanbul: Kapı Yayınları, 2007.
• Çelik, Aydın. Fâtımiler Devleti Tarihi (909/1171). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Daftary, Farhad. İsmaililer Tarihleri ve Öğretileri. Çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• ed-Dercīnī, Ebū’l- ʿAbbās Aḥmed b. Saʿīd. Kitābu Ṭabaḳāti’l-Meşāiḫ bi’l-Maġrib. 1. Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Fiḳri’l-ʿArabī, 1974.
• Fevzī, F. U. “Melāmiḥ min Tārīḫi Ḥareketi Ḫavārici’l-İbāḍiyye.” el-Mecelle: el-Müʾerriḫu’l-ʿArabiyyu, Reīsüt-Tahrīr. ed. Huseyn Emīn. Baġdād: Emānetü’l-ʿĀmme li İttiḥādi’l-Müʾerriḫīni’l-ʿArab 2 (1977): 169-187.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbâzıyye.” DİA, 19: 256-261.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Halm, Heinz. “Der Mann auf dem Esel: Der Aufstand des Abū Yazīd gegen die Fatimiden nach einem Augenzeugenbericht.” Die Welt des Orients, (1984): 144-204.
• Halm, Heinz. The Fatimids Traditions of Learning. London: I. B. Tauris, 2001.
• el-Ḥamevī, Ebū ʿAbdillāh Şihābüddīn Yāḳūt. Muʿcemu’l-Buldān. 4.Cilt. Beyrūt: Dāru Sādır, 1995. Harekāt, İbrahim. “Nefûse.” DİA, 33: 532-533.
• Ḥasan, G. “Bünyetü’l-Müctemeʿi’l-Maġribi’l İslāmī Esnāʾi’l-ʿAṣri’l-Fāṭımī.” el-Mecelle Cāmiʿāti’t Tişrīn li’l-Buhūsi ve’d-Dirāsāt-i ʿIlmiyye, Silsileti Ādābi ve’l-ʿUlūmi’l İnsāniyye (Tishreen University Journal for Research and Scientific Studies-Arts and Humanities Series) 36: 6 (2014), 296-311.
• el-Ḥimyerī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed. er-Ravḍu’l-Miʿṭār fī Ḫaberi’l-Aḳṭâr. Tah. Iḥsān ʿAbbās. Beyrūt: Mektebetu Lubnān, 1984.
• Hizmetli, Sabri. “İbâdilikte Azzabe.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (1987): 285-300.
• Ilahiane, Hsain. Historical Dictionary of the Berbers. Lanham: The Scarecow Press, 2006.
• el-Iṣṭaḫrī, Ebū İsḥaḳ İbrāhīm b. Muḥammed. Kitābu'l-Mesālik ve'l-Memālik. Beyrūt: Dāru Ṣādır, 2004.
• İbn Ebī Dīnār, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. Ebū’l- Ḳāsım. Mūnis fī Aḫbāri İfrīḳıye ve Tūnis. 1. Cilt. Tūnis: Maṭbaʿati Devleti’t-Tūnisiyye,1870.
• İbn Ḫaldūn, Ebū Zeyd Veliyyuddīn ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed. Tārīḫu İbn Ḫaldūn: Kitābu’l-ʿIber ve Dīvānu’l-Mübtede ve’l-Ḫaber fī Eyyāmi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem ve’l-Berber ve men Aṣārahum min Ẕevi’s-Sultāni’l-Ekber. 2,4,6 ve 7. Ciltler. Tah. Halil Şehhāde, Süheyl Zekkār. Beyrūt: Dāru’l-Fiḳr, 2000.
• İbn Ḥammād, Muḥammed b. ʿAlī es-Ṣanhācī. Aḫbāru Mulūki Benī ʿUbeyd ve Sīratihim. Tah. et-Tehāmī Neḳra ve ʿAbdulḥālīm ʿUveys. Kāhire: Dāru’ṣ-Ṣaḥve, tsz.
• İbn Ḥavḳal, Ebū’l- Ḳāsım. Kitābu Ṣūrati’l-Aʾrḍ. Beyrūt: Mektebetü’l- Ḥayāt, 1992.
• İbn ʿIzārī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed el-Merrāküşī. el-Beyānu’l-Muġrib fī Aḫbāri’l-Endelüs ve’l-Maġrib. Tah. G. S. Colin ve L. Provençal. Beyrūt: Dāru’s̠-S̠eḳāfe, 1983.
• İbnu’l-Esīr, Ebū’l-Ḥasen ʿIzzeddīn ʿAlī b. Muḥammed b. ʿAbdulkerīm. el-Kāmil fi’t-Tārīḫ. 7. Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1987.
• el-İzkevī, Serhān b. Saʿīd. Keşfü’l-Ġumme el-Cāmiʿu li Aḫbāri’l-Ümme. 3. Cilt. Tah. Muḥammed Ḥabīb Ṣāliḥ ve Muḥammed b. Mubārek es-Suleymī. Masḳat: Vizāretü’t-Türās ve’s̠-S̠eḳāfe, 2013.
• Ḳādī Nu’mān, Ebū Hanīfe Nuʿmān b. Muḥammed. Kitābu’l-Mecālis ve’l-Müsāyerāt. Tah. Habib el-Feḳā, İbrāhīm Şuyūḫ ve Muḥammed Yaʿlavī. Beyrūt: Dāru’l-Müntaẓır, 1996.
• Kavas, Ahmet. “Mehdiye.” DİA, 28: 387-388.
• el-Ḳureşī, İdrīs ʿImādüddīn. Tārīḫu’l- Ḫulefāi’l-Fāṭimiyyīn bi’l-Maġrib el-Ḳısmu’l Ḫāṣ min Kitābi’l- ʿUyūni’l-Aḫbār. Tah. Muḥammed Yaʿlāvī. Beyrūt: Dāru’l-ʿArabi’l-İslāmi, 1985.
• Lewicki, T. “al-Nukkār.” Encyclopaedia of Islam, Second Edition (EI2), 8:112–114.
• el-Maḳrīzī, Ebū’l-ʿAbbās Taḳıyyuddīn Aḥmed b. ʿAlī. Kitābu’l-Muḳaffa’l-Kebīr. 2. Cilt. Tah. Muḥammed Yaʿlāvi. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1991.
• el-Maḳrīzī, Ebü’l-ʿAbbās Taḳıyyuddīn Aḥmed b. ʿAlī. İttiʿāẓu’l-Ḥunefā bi-Aḫbāri’l-Eʾimmeti’l-Fāṭımiyyīne’l-Ḫulefā. 1. Cilt. Tah. Cemāleddīn Şeyyāl. Ḳāhire: el-Meclisü’l-ʿAlā li’ş-Şuʾūni’l-İslāmiyye, 1996.
• el-Mekkī, Maḥmūd ʿAlī. et-Teşeyyuʿ fi’l-Endelüs. Ḳāhire: Mektebetü’s̠-S̠eḳāfeti’d-Dīniyye, 2003.
• Muʿammer, ʿAlī Yaḥyā. el-İbāḍiyye beyne’l- Fıraḳi’l İslāmiyye: ʿInde Kitābi’l-Makālāt fī Ḳadim ve’l-Hadī. ʿUmān: Mektebetu’ḍ-Ḍamīrī, 2014.
• Mūṣā, L. “el-Muʿizz Lidīnillāh ve Cīlü’n-Cedīdü’n mine’l-Kutāme.” el-Mecelle: el-Müverriḫu’l-ʿArabī. ed. Ḥüseyn Emīn, 1977.
• en-Nāmī, ʿAmr Ḫalīfe. Dirāsāt ʿani’l-İbāḍiyye. Çev. Michael Huri. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 2001.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasî Tarih). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Özdemir, Mehmet. “Endülüs’te Muvelledūn Hareketleri: 180–320/796–932.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 1989.
• Öztürk, Murat. “Fâtımîler’in Deniz Gücü ve Akdeniz Hâkimiyeti.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012.
• Sālim, H.V. Tārīḫu’l-Emāzīġ ve’l-Hicratü’l-Hilāliyye: Muḳteṭaf min Kitābi’l- ʿIber li İbn-i Ḫaldūn, 2. Cilt. Beyrūt: Dâru’l-Kütübi’l-ʿ Ilmiyye., 2012.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Afrika’da Kurulan İlk İslâm Kentlerinden: Tahert.” İslamî İlimler Dergisi, 10:1 (2015) 7-33.
• eş-Şehristānī, Ebü’l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdülkerim. İslam Mezhepleri (el-Milel ve’n-Nihal). Çev. Mustafa Öz. İstanbul : Ensar Neşriyat, 2005.
• eş-Şemmāḫī, Ebū’l-ʿAbbās Bedreddīn Aḥmed b. Saʿīd b. ʿAbd al-Vāḥid. Kitābu’s-Siyer. 1. Cilt. Masḳat: Vizāratü’t-Türâs̠i’l-Ḳavmi ve’s̠-S̠eḳâfe, 1992.
• et-Tīcānī, ʿAbdullāh b. Muḥammed. Rıḥletü’t-Tīcānī. Libyā-Tūnis: Dāru’l-ʿArabiyyeti’l-Kitāb, 1981.
• ʿUşşī, ʿAlī. “Sevretu Ebû Yezîd Mahled b. Keydâd en-Nükkârî Beyne’l-İnsâf ve’t-Tecrîh.” İslâmî İlimler Dergisi 10:1 (2015): 272-90.
• el-Vercelānī, Ebū Zekeriyyā Yahyā b. Ebī Bekr. Kitābu Siyeri’l-Eʾimme ve Aḫbārihim. Beyrūt: Dāru'l- Ġarbi’l-İslāmī, 1982.
• Walker, Paul E. Exploring an Islamic Empire. London: I.B. Tauris, 1992.
• el-Yaʿḳūbī, Aḥmed b. Ebī Yaʿḳūb. Kitābu’l-Buldān. Leyden: Brill, 1810.
• Yazılıtaş, Nihat. Fâtımî Devleti’nde Türkler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2009.
• Yıldız, Harun. “İbāzīlik Araştırmalarında Önemli bir İsim: Tadeusz Lewicki.” İslami İlimler Dergisi İbāzīlik Özel Sayısı, 57-84.