The Story of the Transmission of Imām al-Māturīdī’s Kitāb al-Tawḥīd to the Western Ḥanafī Geography Based on His Citations

Year 2025, Volume: 66 Issue: 1, 1 - 48, 31.05.2025

Sönmez Kutlu

https://doi.org/10.33227/auifd.1638511

Abstract

Imām al-Māturīdī wrote many works, but only al-Taʾwīlāt al-Qurʾān and Kitāb al-Tawḥīd have survived until today. Some Māturīdī theologians have quoted some of his works that have or have not survived us. Who among the later Ḥanafī-Māturīdī scholars in the Western Ḥanafī geography (Ayyūbids, Mamlūks and Ottoman Geography) made use of these two works of al-Māturīdī and how they accessed them is a problem that needs to be clarified. Those who have analyzed the Taʾwīlāt and those who have done independent research on it have tried to illuminate some of the dark points regarding the circulation of this work in the Ottoman period. However, unfortunately, no serious research has yet been conducted on how much the Western Ḥanafī scholars of the Mamlūk and Ottoman periods were aware of Kitāb al-Tawḥīd and whether they directly or indirectly transmitted his views from it. Among the Ḥanafī-Māturīdī scholars who lived in Syria, Baghdād, Ḥijāz, Anatolia and Egypt, Abū al-Barakāt Aḥmad b. Maḥmūd al-Nasafī (d. 710/1310), Qiwām al-Dīn Amīr Kātib b. Abī Amīr ʿUmar b. Amīr Ghāzī al-Fārābī al-Itqānī al-Otrārī (758/1357), Jamāl al-Dīn Abū al-Thanāʾ Maḥmūd b. Aḥmad al-Qonawī (d. 770/1369), Abū ʿAbd Allāh Akmal al-Dīn Muḥammad b. Muḥammad al-Bābartī (d. 786/1384), Abū al-Ḥasan Nūr al-Dīn ʿAlī b. Ṣultān Muḥammad al-Qārī al-Harawī (d. 1014/1605), Kāfī Ḥasan Efendi al-Aqḥiṣārī (d. 1024/1615), Bayāḍīzāda (d. 1098/1687), Shaykhzāda ʿAbd al-Rahīm b. ʿAlī (d. after 1133/1720) and others were the ones of the first to refer to Imām al-Māturīdī’s Kitāb al-Tawḥīd directly or indirectly. When the quotations made on Abū Manṣūr al-Māturīdī’s name or his work are analyzed, it is understood that two different copies of Kitāb al-Tawḥīd were in circulation in Iraq, Damascus, Anatolia and Ḥijāz. Moreover, the scholars who came to the West from Turkistan and the scholars who grew up in this region refer to the work either directly to the text of Kitāb al-Tawḥīd/fī al-Tawḥīd or through what is quoted in Tabṣirā al-Adilla. In this article, we will try to show that the direct or indirect quotations of the work among Western Ḥanafīs are in principle based on two different copies, which we call the “al-Itqānī copy” and the “al-Nasafī copy”; the copy that has reached us as a single copy in the Cambridge Library was reproduced from the al-Nasafī copy taken to Mecca.

Keywords

Abū Manṣūr al-Māturīdī, Kitāb al-Tawḥīd, Ḥanafī, Māturīdī, Abū al-Muʿīn al-Nasafī, al-Itqānī, al-Bābartī, al-Aqḥiṣārī, Abū al-Ḥafṣ al-Nasafī

Kendisinden Yapılan İktibaslardan Hareketle İmām el-Māturīdī’nin Kitābu’t-Tevḥīd’inin Batı Hanefî Coğrafyasına İntikalinin Hikayesi

Abstract

İmām el-Māturīdī, çok sayıda eser kalem almış, ancak bunlardan sadece Teʾvīlātu’l-Ḳurʾān ve Kitābu’t-Tevḥīd günümüze ulaşabilmiştir. Bazı Maturidî kelamcılar, onun bize ulaşan veya ulaşmayan eserlerinden bazı nakillerde bulunmuştur. Batı Hanefî coğrafyasında (Eyyubiler, Memlükler ve Osmanlı Coğrafyası) sonraki Hanefî-Maturidî alimlerden kimlerin el-Māturīdī’nin bu iki eserinden yararlandığı ve bu esere nasıl ulaştıkları aydınlatılması gereken bir sorundur. Teʾvīlāt’ı tahkik edenler ve onun üzerine müstakil araştırma yapanlar, Osmanlı döneminde bu eserin dolaşımı ile ilgili bazı karanlık noktaları aydınlatmaya çalıştılar. Ancak Memlüklü ve Osmanlı dönemi Batı Hanefî alimlerin Kitābu’t-Tevḥīd’den ne kadar haberdar oldukları ve onun görüşlerini eserden doğrudan mı yoksa dolaylı olarak mı aktardıklarına dair, maalesef ciddi araştırmalar henüz yapılmadı. Suriye, Bağdat, Hicaz, Anadolu ve Mısır’da yaşamış Hanefî-Maturidî alimlerden İmām el-Māturīdī’nin Kitābu’t-Tevḥīd’ine doğrudan veya dolaylı olarak müracaat edenlerin başında Ebū’l-Berekāt Aḥmed b. Maḥmūd en-Nesefī (ö. 710/1310), Ḳıvāmuddīn Emīr Kātib b. Ebī Emīr ʿÖmer b. Emīr Ġāzī el-Fārābī el-İtḳānī el-Otrārī (ö. 758/1357), Cemāluddīn Ebū’s-S̱enāʾ Maḥmūd b. Aḥmed el-Ḳonevī (ö. 770/1369), Ebū ʿAbdullāh Ekmeluddīn Muḥammed b. Muḥammed el-Bābertī (ö. 786/1384), Ebū’l-Ḥasen Nūruddīn ʿAlī b. Sulṭān Muḥammed el-Ḳārī el-Ḥeravī (ö. 1014/1605), Ḥasan Kāfī b. Turḫān el-Bosnevī el-Aḳḥiṣārī (1024/1615), Beyāżīzāde Aḥmed b. Ḥasan (1098/1687), Şeyḫzāde ʿAbdurraḥīm b. ʿAlī el-Amāsī (1133/1720’den sonra) ve diğerleri gelmektedir. Ebū Manṣūr el-Māturīdī’nin ismi üzerinden veya eseri üzerinden yapılan alıntılar incelendiğinde, Irak, Şam, Anadolu ve Hicaz bölgesinde Kitābu’t-Tevḥīd’in iki ayrı nüshasının dolaşımda olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Türkistan’dan Batı’ya gelen alimler ile bu bölgede yetişen alimlerin esere atıfları ya doğrudan Kitābu’t-Tevḥīd/fī’t-Tevhīd metnine veya Tebṣıratu’l-Edille’de aktarılanlar yoluyla yapılmaktadır. Bu makalemizde, Batı Hanefîleri arasında esere doğrudan veya dolaylı iktibasların temelde “İtḳānī Nüshası” ve “Nesefī Nüshası” olarak isimlendirdiğimiz iki ayrı nüshaya dayandığını; Cambridge Kütüphanesi’nde tek nüsha olarak bize ulaşan nüshanın Mekke’ye götürülen Nesefī Nüshası’ndan çoğaltıldığını ortaya koymaya çalışacağız.

Keywords

Ebū Manṣūr el-Māturīdī, Kitābu’t-Tevḥīd, Hanefî, Maturidî, Ebū’l-Muʿīn en-Nesefī, el-İtḳānī, el-Bābertī, Aḳḥiṣārī, Ebū Ḥafṣ en-Nesefī

References

• el-Aʿsem, ʿAbdulemīr. “Kitâbü’t-Tevhid’in Arapça Neşrinin Tenkidi.” Çev. Faruk Kazan. Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-Ek-i. Der. Recep Alpyağıl içinde 151-154. İstanbul: İz Yayınları, 2016.
• el-Aʿsem, ʿAbdulemīr. “Ves̠īḳa Muhimme Tetaʿallaku bi-İbni’r-Rāvendī Tebʿan li’l-Māturīdī fī Kitābi’t-Tevḥīd." Mecelletu Kulliyyeti’l-Ādāb, Cāmiʿatu Baġdād 19 (1976): 9-51.
• ʿAbdulmelik b. Duḥeyş. el-Ḳaḍāʾ fī Mekketi’l-Mukerreme Ḳadīmen ve Ḥadīs̠en. en-Nedvetu’l-ʿİlmiyyeti’l-Kubrā, el-Miḥver es̠-S̠ānī: el-Ḥayātu’l-İctimāʿiyye li’l-Muctemaʿi’l-Mekkī. Mekke: Cāmiʿatu Ummi’l-Ḳurā, 1426/2005.
• Akgündüz, Ahmet. “İtkânî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 23:464-465.
• el-Aḳḥiṣārī, Ḥasan Kāfī b. Turḫān. Nūru’l-Yaḳīn fī Uṣūli’d-Dīn. Tah. Zuhdī ʿAbdulfiteş. Riyāḍ: Mektebetu’l-ʿUbeykān, 1997.
• el-Aḳḥiṣārī, Ḥasan Kāfī b. Turḫān. Ravḍātu’l-Cennāt fī Uṣūli’l-İʿtiḳādāt. Ed. Edward Badeen, içinde 31-60. Sunnitische Theologie in Osmanischer Zeit. Würzburg: Ergon Verlag, 2008.
• el-Aḳşehrī, Aḥmed b. Oġuz. el-İntiḳād fī Şerḥi ʿUmdeti’l-İʿtiḳād. Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi-Orhan Gazi Camii, no. 779, 221 v.
• el-Aḳşehrī, Aḥmed b. Oġuz. el-İntiḳād fī Şerḥi ʿUmdeti’l-İʿtiḳād. Manisa Yazma Eser Kütüphanesi, no. 947, 196 v. Allard, Michel. Le Probleme des Attributs Divins dans la Doctrine d’al-As’ari et de ses Premiers Grands Disciples, Beyrut 1965.
• Aruçi, Muhammed. “Hasan Kâfî Akhisârî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 16:326-329.
• Aytekin, Arif. “Bâbertî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 4:377-378.
• Azizova, Elnure. “Tihâme.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 41:153-154.
• el-Bābertī, Ebū ʿAbdullāh Ekmuleddīn Muḥammed b. Muḥammed. Şerḥu Vaṣiyyeti’l-İmām Ebū Ḥanīfe. Tah. Muḥammed Ṣubḥī ʿĀyidī. ʿAmmān: Dāru’l-Fetḥ, 2009.
• el-Bābertī, Ebū ʿAbdullāh Ekmeluddīn Muḥammed b. Muḥammed. Şerḥu ʿAḳīdeti Ehli’s-Sunne ve’l-Cemāʿa. Nşr. ʿAbdusselām ʿAbdulhādī Sennār. Beyrut: Dāru’l-Beyrūtī, 2009.
• el-Bābertī, Ebū ʿAbdullāh Ekmeleddīn Muḥammed b. Muḥammed. Şerḥu ʿAḳīdeti Ehli’s-Sunne ve’l-Cemāʿa. Tah. Arif Aytekin. Kuveyt: Vezāratu’l-Evḳāf ve’ş-Şuʾūni’l-İslāmiyye, 1989.
• Bağdadlı İsmâil Paşa. Hediyyetu’l-ʿĀrifīn. Ankara: Vekāletu’l-Maʿārif el-Celīle, 1951-1955.
• Bayder, Osman. “8./14. Yüzyılda Şam-Mısır Bölgesi Fakihleri Arasında Bir Tartışma: Refu’l-Yedeyn Meselesi.” Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Dergiabant: Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 7:13 (2019): 116-132.
• Beyāżīzāde Aḥmed Efendi. İmam Azam Ebu Hanife’nin İtikadî Görüşleri. Araştırma ve Notlar İlavesiyle çev. İlyas Çelebi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1996.
• Beyāżīzāde Aḥmed Efendi. İşārātu’l-Merām. Tah. Yūsuf ʿAbdurrezzāḳ. Kahire: Şirketu ve Maṭbaʿatu’l-Ḥalebī ve Evlādih, 1949.
• Beyyūmī, Muḥammed ʿAlī Fehīm. “Ḳuḍātu Mekke el-Mukerreme İbāne’l-Fetre (1220/1805–1266/1848).” el-Vesāʾiḳ, 31:4 (1426): 311-360.
• Brockelmann, Carl. Tārīḫu’l-Edebu’l-ʿArabī. İşraf: Muḥammed Fehmī Ḥicāzī, çev. es-Seyyid Yaʿḳūb Bekr ve Ramaḍān ʿAbduttevvāb. Kahire: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyye el-ʿĀmme li’l-Kutub, 1993.
• el-Cābirī, Ḫālid Muḥsin Ḥassān. “el-Ḥayātu’l-ʿİlmiyye fī’l-Ḥicāz ḫilāle ʿaṣri’l-Memlūkī (648/1250–923/1517).” Yüksek Lisans Tezi, Cāmiʿatu Ummi’l-Ḳurā, Mekke, 1413/1993, 1. c.
• ed-Debūsī, Ebū Zeyd ʿUbeydullāh (ʿAbdullāh) b. Muḥammed b. ʿÖmer b. ʿĪsā. Taḳvīmu’l-Edille, Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no. 690.
• Duman, Ahmet. “Osmanlı Dönemi Mekke Kadılığı ve Mekke Kadıları (1517-1600).” Osmanlı Dönemi İlmî Çalışmaları III, ed. Hasan Yerkazan, içinde 35-81. Ankara: Sonçağ Yayıncılık, 2022.
• Durmuş, Enes. “Ahmed b. Oğuz el-Akşehrî’nin el-İntikâd fî Şerhi Umdeti’l-İ’tikâd Adlı Eseri Bağlamında Bazı Kelâmî Görüşleri.” Yüksek Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 2019.
• Duheyş, ʿAbdullaṭīf b. ʿAbdullāh. “Neşʾetu’l-Mektebeti’l-İslāmiyye ve Taṭavvuruhā Ḥattā Evāḫiri’l-ʿAṣri’l-ʿAbbāsī.” el-Arab 7-8: (1986): 489-496.
• Ebū ʿAzbe, Ḥasan b. ʿAbdulmuḥsin. er-Ravḍatu’l-Behiyye fī mā beyne’l-Eşāʿire ve’l-Māturīdiyye, ed. Edward Badeen, Sunnitische Theologie in Osmanischer Zeit, içinde 132-209. Würzburg: Ergon Verlag, 2008.
• Ebū Şucāʿ et-Türkī, Necmuddīn Menkūbers b. Yalınḳılıc en-Nāṣırī el-Ḥanefī. el-Burhānu’s-Sāṭıʿ Şerḥu ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥāvī, tah. Murīd Maḥmūd ʿĪbeş. Yüksek Lisans Tezi, Cāmiʿatu Dımaşḳ, Dımaşḳ 1439/2018.
• Ebū Şucāʿ et-Türkī, Necmuddīn Menkūbers b. Yalınḳılıc en-Nāṣirī el-Ḥanefī. en-Nūru’l-Lāmiʿ ve’l-Burhānu’s-Sāṭıʿ. Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, no. 848/2, v. 16a-264a.
• Ebū Şucāʿ et-Türkī, Necmuddīn Menkūbers b. Yalınḳılıc en-Nāṣirī el-Ḥanefī. en-Nūru’l-Lāmiʿ ve’l-Burhānu’s-Sāṭıʿ fī Şerḥi ʿAḳāʾidi Ehl-i Sunne ve’l-Cemāʿa Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥāviyye. Tah. Muḥammed Zeynū ve Muḥammed Ṭāriḳ al-Maġribiyye. İstanbul: İfam, Dāru’ş-Şāmiyye, 2021.
• el-Ednevī (el-Edirnevī), Aḥmed b. Muḥammed. Ṭabaḳātu’l-Mufessirīn. Tah. Suleymān b. Ṣāliḥ el-Ḫızzī. Suudi Arabistan: Mektebetu’l-ʿUlūm ve’l-Ḥikem, 1997.
• el-Endelusī, Ebū ʿUbeyd ʿAbdullāh b. ʿAbdulʿazīz b. Muḥammed el-Bekrī. Muʿcemu mā Ustuʿcime min Esmāʾi’l-Bilād ve’l-Mevāḍiʿ. Beyrut: ʿĀlemu’l-Kutub, 1403.
• Erünsal, İsmail E. “Fethedilen Arap Ülkelerindeki Vakıf Kütüphaneleri Osmanlılar Tarafından Yağmalandı mı?.” Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri, içinde 31-82. İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• Erünsal, İsmail E. “İsmail E. Erünsal ile Kitap Tarihi Hakkında Söyleşi.” https://www.sabahulkesi.com/2019/04/19/ismail-e-eruensal-ile-kitap-tarihi-hakkinda-soeylesi/?fbclid=IwAR0L4ZDyAUePIojzRmTtVvKTOLwQi4DO0EtH_PxVMkYvKhTR9W9b4r-goVc (01.03.2025).
• Erünsal, İsmail E., Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri. İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• Erünsal, İsmail E., Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Erünsal, İsmail E. Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Gardet, Louis. Introduction à la Théologie Musulmane. Paris: Vrin, 1970.
• Gardet, Louis. “’ilm al-kalam.” EI, 2nd ed., vol. III (1971): 1141–1150.
• el-Ġaznevī, Ebū Ḥafṣ Sirācuddīn ʿÖmer b. İsḥāḳ b. Aḥmed eş-Şiblī. Şerḥu ʿAḳīdeti’l-İmāmi’ṭ-Ṭaḥāvī. Tah. Şeyḫ Ḥāzim el-Keylānī el-Ḥanefī ve Muḥammed ʿAbdulḳādir Neṣṣar. Kahire: Dārātu’l-Karaz, 2009.
• Gimaret, Daniel. “Kitâbü’t-Tevhîd ’in Mâturidî’ye Aidiyeti.” Çev. Mustafa Can. Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi, der. Recep Alpyağıl, içinde 130-133. İstanbul: İz Yayınları, 2016.
• Gimaret, Daniel. Théories de l’Acte Humain en Théologie Musulmane. Paris: Vrin, 1980.
• Günay, Hacı Mehmet. “Semerkandî, Alâeddin.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 36:470-471.
• el-Ḫabbāzī, Ebū Muḥammed Celāluddīn ʿÖmer b. Muḥammed el-Ḫūcendī. el-Hādī fī Uṣūli’d-Dīn, ed. Adil Bebek, Habbâzî Kelâmî Görüşleri ve el-Hâdî Adlı Eseri içinde, 5-360. İstanbul: İFAV Yayınları, 2006.
• el-Ḥamevī, Şihābuddīn Ebū ʿAbdillāh Yāḳūt b. ʿAbdillāh er-Rūmī. Muʿcemu’l-Buldān. Beyrut: Dāru Ṣādir, 1995.
• el-Ḥārisī, ʿAdnān Muḥammed Fāyiz. ʿİmāretu’l-Medrese fī Miṣr ve’l-Ḥicāz (fī’l-Ḳarni 9h/15m) Dirāse ve Muḳārane. Mekke: Cāmiʿatu Ummu’l-Ḳurā, 1998.
• İbn ʿAsākir, Ebū’l-Ḳāsım ʿAlī b. Ḥasan. Tārīḫu Dımaşḳ. Tah. ʿAmr b. Ġarāme el-ʿAmrī. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebī’l-ʿİzz, Ebū’l-Ḥasen Ṣadruddīn ʿAlī b. ʿAlāʾuddīn ʿAlī b. Muḥammed ed-Dımaşḳī el-Ḥanefī. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥāviyye. Tah. Aḥmed Şākir. Riyāḍ: Vizāratu Şuʾūni’l-İslāmiyye, 1997.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalānī, Ebū’l-Faḍl Şihābuddīn Aḥmed b. ʿAlī b. Muḥammed. ed-Dureru’l-Kāmine fī Aʿyāni’l-Mieti’s̱-S̱āmine. Tah. Muḥammed ʿAbdulmuʿīd Dān. Haydarābād: Meclisu Dāʾireti’l-Maʿārifi’l-ʿOs̱māniyye, 1972.
• İbn Ḳutluboġā, Ebū’l-ʿAdl Zeynuddīn Ḳāsım. Tācu’t-Terācim. Tah. İbrāhīm Ṣāliḥ. Dımaşk: Dāru’l-Meʾmūn li’t-Turās̠, 1992.
• İbn Taġrīberdī, Ebū’l-Meḥāsin Cemāluddīn Yūsuf el-Ḥanafī. el-Menhelu’ṣ-Ṣāfī ve’l-Mutevfī baʿde’l-Vāfī. Tah. Saʿīd ʿAbdulfettāḥ Āşūr. Kahire: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyye el-ʿĀmme li’l-Kitāb, t.y.
• el-İtḳānī, Ḳıvāmuddīn Emīr Kāṭib b. Ebī Emīr ʿÖmer b. Emīr Ġāzī el-Fārābī el-Otrārī. Risāle ʿAlāʾiyye. Leiden Üniversitesi Ktp., Or. 706: 2, vr. 21b–29a.
• İzgöer, Ahmet Zeki ve İlyas Çelebi. “Beyâzîzâde Ahmet Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 6:55-56.
• Kalaycı, Mehmet. “Bir Hakkın Teslimi: Ebû Azbe’nin er-Ravzatü’l-Behiyye’sine Yansıyan İntihal Olgusu.” İslâm Araştırmaları Dergisi 29 (2013): 1-34.
• Kalaycı, Mehmet. “Bir Te’vîlât Hikayesi: Türkiye Yazma Eser Kütüphanelerindeki Nüshalardan Hareketle Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ın Dolaşım Ağına Dair Bazı Tespitler.” İmâm Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân ed. Hatice K. Arpaguş ve diğerleri, içinde 151-187. İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
• Kalaycı, Mehmet. “Buhara’dan Kastamonu’ya Uzanan Bir Mecmua: Maturidi-Hanefî Geleneğin Anadolu’ya Taşınma Sürecine Dair Bazı Tespitler.” IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâtürîdîlik-, ed. Cengiz Çuhadar ve diğerleri, içinde 1:295-306. Kastamonu, 2017.
• Karagöz, Abdurrahman Kaan. Mısır’da Mâtürîdîlik Mezhebinin Etkisi Ebû Hayyân Örneği. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Kātib Çelebi. Sullemu’l-Vuṣūl ilā Ṭabaḳāti’l-Fuḥūl. Tah. Muḥammed ʿAbdulḳādir el-Arnaʿūṭī. İstanbul: Maʿhedu’l-Buḥūs̠ ve’d-Dirāsāti’l-ʿArabiyye, 2010.
• Kātib Çelebi. Keşfu’ẓ-Ẓunūn. Baġdād: Mektebetu’l-Musennā, 1941.
• el-Kefevī, Maḥmūd b. Suleymān. Ketāʾibu Aʿlāmi’l-Aḫyār min Fuḳahāʾi Mezhebi’n-Nuʿmāni’l-Muḫtār. Tah. Saffet Köse ve diğerleri. İstanbul: Mektebetu’l-İrşād, 2018.
• Koçak, Ahmet Yaşar. “Mekke-i Mükerreme Şahıs Kütüphaneleri.” Şarkiyat Mecmuası, içinde 8:267-283. İstanbul: Çantay Kitabevi, 1988.
• el-Ḳonevī, Cemāluddīn Ebū’s̱-S̱enāʾ Maḥmūd b. Aḥmed. el-Ḳalāʾid fī Şerḥi’l-ʿAḳāʾid. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi-Malatya Darende İlçe Halk Ktp., no. 220.
• el-Ḳuraşī, Ebū Muḥammed Muḥyiddīn. el-Cevāhiru’l-Muḍiyye fī Ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. Karaçi: Mīr Muḥammed Ktp., ty.
• el-Leknevī, Muḥammed ʿAbdulḥayy el-Hindī. el-Fevāʾidu’l-Behiyye. Tah. Muḥammed Bedruddīn Ebū Firās en-Naʿsānī. Mıṣır: Dāru’s-Saʿāde, 1324.
• Madelung, Wilferd. “11.-13. Asırlarda Hanefî Alimlerin Orta Asya’dan Batıya Göçü.” İmam Mâtürîdî ve Maturidilik, ed. Sönmez Kutlu, içinde 287-402. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Madelung, Wilferd. “ʿAlāʾ-al-dīn Samarqandī.” Encyclopaedia Iranica. London, 1985.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Kitābu’t-Tevḥīd. Tah. Aḥmed Saʿd ed-Demenhūrī. ʿAmmān: Mektebetu’l- Ġānim li’n-Neşr ve’t-Tevzīʿ, 2023.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Kitābu’t-Tevḥīd. Tah. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2003.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Kitābu’t-Tevḥīd. Tah. Fetḥullah Ḫuleyf. Beyrut, 1970.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Kitābu’t-Tevḥīd. Çev. Hüseyin Sudi Erdoğan. İstanbul: Er Matbaası, 1981.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Kitābu’t-Tevḥīd Tercümesi. Çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı – İSAM Yayınları, 2002.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Teʾvīlātü’l-Ḳurʾān. 7. Cilt. Haz. Ḥatice Boynukalın [Şenkardeşler], knt. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınları, 2006.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Teʾvīlātü’l-Ḳurʾān. 6. Cilt. Haz. Ertuğrul Boynukalın, knt. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınları, 2006.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Teʾvīlātü’l-Ḳurʾān. 4. Cilt. Haz. Meḥmet Boynukalın, kntr. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınları, 2005.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Teʾvīlātü’l-Ḳurʾān. 1. Cilt. Tah. Aḥmed Vanlıoğlu, mrc. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınları, 2005.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Teʾvīlātü’l-Ḳurʾān Tercümesi. 4. Cilt. Çev. S. Kemal Sandıkçı, ed. Yusuf Şevki Yavuz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr. Kitâbü’t-Tevhîd ’in “Kazâ ve Kader” Kısmı. Çev. Ḥasan Şahin. el-Māturīdī’ye Göre Din, içinde 51-62. Kayseri: 1987.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr. Kitābu’t-Tevḥīd: Tevhīd İnancının Aḳlî Temelleri. Çev. Tahir Uluç. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Kitap at-Tauhid. Rusça’ya çev. Ramil (ʿAbdullāh) Adıgamov. Kazan: Huzur Yayınevi, 2020.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Kitab üt-Tavhid. Çev. Taalaybek Parmankuloviç Mambatov. Bişkek, 2023.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Kitābu’t-Tevḥīd. Arnavutça’ya çev. Metin İzzeti. Arnavutluk, 2018.
• al-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. The Book of Monotheism: Kitaab At Tawheed, God and the Universe: A Manual of Sunni Theology. Çev. Sulaiman Ahmed. London: Maturidi Publications, 2019.
• al-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd. Kitāb al-Tawḥīd: The Book of Monotheism. Çev. Tahir Uluç. Ed. Ramon Harvey İstanbul: Ibn Haldun University Press, 2025.
• el-Mercānī, Şihābuddīn b. Bahaʾuddīn el-Ḳazānī. Vefiyyetu’l-Eslāf ve Taḥiyyetu’l-Aḫlāf. 611 ar, T.2.3.
• el-Merġīnānī, Burhānuddīn ʿAlī b. Ebī Bekr. el-Hidāye. Millet Kütüphanesi-Feyzullah Efendi, no. 997.
• el-Muʿallimī, ʿAbdullāh b. ʿAbdurraḥmān b. ʿAbdurraḥīm. Ḳuḍātu Mekketi’l-Mukerreme mine’l-Ḳarni’l-Evveli’l-ḥicrī ḥattā’l-ʿAṣri’l-Ḥāḍir. I-II. Cidde, 1431.
• en-Nehrevālī, Ḳutbuddīn el-Mekkī. Kitābu’l-İʿlām bi-Aʿlāmi Beyti’llāhi’l-Ḥarām. Ed. Hişām ʿAbdulʿazīz ʿAtā. Mekke: el-Mektebetu’n-Neccāriyye, 1996.
• en-Nehrevālī, Ḳutbuddīn el-Mekkī. Ġāzevātu’l-Çerākise ve’l-Etrāk fī Cenūbi’l-Cezīre (el-Berḳu’l-Yemānī fī’l-Fetḥi’l-ʿOsmānī). Haz. Ḥamd el-Cāsir. Mekke: Dāru’l-Yemāme, 1968.
• en-Nesefī, Ebū’l-Muʿīn Meymūn b. Muḥammed. Tebṣıratu’l-Edille. Tah. Hüseyin Atay. 1. Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2004.
• en-Nesefī, Ebū’l-Muʿīn Meymūn b. Muḥammed. Tebṣıratu’l-Edille. Tah. Hüseyin Atay ve Şaban Ali Düzgün. 2. Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2003.
• en-Nesefī, Ebū’l-Berakāt Aḥmed b. Maḥmūd. el-ʿUmde fī’l-ʿAḳāʾid. Tah. Temel Yeşilyurt. Malatya: Kubbealtı Yayıncılık, 2000.
• en-Nesefī, Ebū’l-Berakāt Aḥmed b. Maḥmūd. Şerḥu’l-ʿUmde fī ʿAḳīdeti Ehl-i Sunne ve’l-Cemāʿa / el-İʿtimād fī’l-İʿtiḳād. Tah. ʿAbdullāh Muḥammed ʿAbdullāh İsmāʿīl. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turās̠, 2011.
• Özervarlı, Sait, “The Authenticity of the Manuscript of Mâturîdi’s Kitâb al-Tawhid: A Re-examination.” İslâm Araştırmaları Dergisi 1(1997):19-29.
• Pessagno. J. Meric. “The Uses of Evil in Maturidian Thought.” Studia Islamica 60 (1984):59-82.
• Pessagno. J. Meric. “Intellect and religious assent: the view of Abū Manśūr al-Māturīdī.” The Muslim World 69:1 (1979):18-27.
• el-Pezdevī, Ebū’l-Yusr Muḥammed. Uṣūlu’d-Dīn. Tah. Hans Peter Linns. Kahire, 1963.
• el-Pezdevī, Ebū’l-Yusr Muḥammed. Ehl-i Sünnet Akaidi. Çev. Şerafettin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1980.
• Rıdvanoğlu, Mahmut. “Habbâzî,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 14:342-343.
• Riyāḍīzāde, ʿAbdullāṭīf b. Muḥammed. Esmāʾu’l-Kutub. Tah. Muḥammed Altunci. Kuveyt-Mıṣr: Dāru’l-Buḥūs̠i’l-ʿilmiyye – Mektebetu’l-Ḫancī, ty.
• es-Sāʿatī, Yaḥyā Maḥmūd. Vaḍʿiyyetu’l-Maḫṭūṭāti fī’l-Memleketi’l-ʿArabiyyeti’s-Suʿūdiyye ilā ʿĀm 1408. Riyāḍ, 1993.
• es-Sāʿatī, Yaḥyā Maḥmūd. el-Vaḳf ve Bunye’tu’l-Mektebeti’l-ʿArabiyye. Riyāḍ, 1988.
• eṣ-Ṣābūnī, Ebū Muḥammed Nureddīn Aḥmed b. Maḥmūd b. Ebī Bekr. el-Bidāye fī Uṣūli’d-Dīn: Maturīdiyye Akaidi. Haz. ve çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1995.
• eṣ-Ṣābūnī, Nuruddīn Aḥmed b. Maḥmūd b. Ebī Bekr. el-Kifāye fī’l-Hidāye. Tah. Muḥammed Aruçi. İstanbul: Dāru İbn Ḥazm, 2014.
• eṣ-Ṣafedī, Ebū’s-Ṣafā Ṣalāḥuddīn Ḫalīl b. ʿİzziddīn Aybek b. ʿAbdillāh. el-Vāfī bi’l-Vefeyāt. Tah. Aḥmed el-Arnaʿūṭī ve Türkī Muṣṭafā. Beyrut: Dāru’l-İḥyāʾi’t-Turās̠, 2000.
• Sarıbıyık, Mustafa. “Hasan Kâfî Akhisârî’nin “Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Âlem” Adlı Eseri Üzerinde Bir Tetkik.” Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi, Konya, 1989.
• Schacht, Joseph. “New Sources for the History of Muhammadan Theology.” Studia Islamica 1 (1953): 23-42.
• es-Semerḳandī, Ebū Muḥammed Ruknuddīn b. ʿUbeydullāh b. Muḥammed b. ʿAbdilʿazīz. el-ʿAḳīdetu’r-Rukniyye. Tah. Mustafa Sinanoğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.
• Sezgin, Fuad. Tārīḫu’t-Turās̠i’l-ʿArabī. Çev. ʿArefe Muṣṭafā ve Saʿīd ʿAbdurraḥīm. İşraf: Muḥammed Fehmī Ḥicāzī. Riyāḍ: İdāretu’s̠-S̠aḳāfeti ve’n-Neşri bi’l-Cāmiʿati Muḥammed b. Suʿūd, 1983.
• eş-Şāfiʿī, Ḥuseyn ʿAbdulʿazīz Ḥuseyn. “el-Erbiṭa bi Mekketi’l-Mukerreme fī’l-ʿAhdī’l-ʿOs̱mānī: Dirāse Tārīḫīyye Ḥaḍāriyye.” Doktora Tezi, Cāmiʿatu Ummu’l-Ḳurā, Mekke, 2001.
• eş-Şāfiʿī, Ḥuseyn ʿAbdulʿazīz Ḥuseyn. “er-Ribāṭ fī Mekketi’l-Mukerreme munẕu’l-Bidāyāt ve ḥattā Nihāyeti’l-ʿAṣri’l-Memlūkī: Dirāse Tārīḫīyye Ḥaḍāriyye.” Yüksek Lisans Tezi, Cāmiʿatu Ummu’l-Ḳurā, Mekke, 1995.
• eş-Şeybānī, Şerafuddīn Ebū’l-Faḍl İsmāʿīl b. İbrāhīm. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥāviyye. Köprülü Kütüphanesi-Fazıl Ahmed Paşa no. 847/2, v. 15b-45b.
• eş-Şeybānī, Şerafuddīn Ebū’l-Faḍl İsmāʿīl b. İbrāhīm. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥāviyye. Tah. Aḥmed Ferīd el-Mezīdī. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ty.
• eş-Şerḳāvī, ʿAbdulʿāṭī Muḥyī Aḥmed. el-Medḫal ilā Ġāyetu’l-Beyān Nādiretu’z-Zamān fī Āḫiri’l-Evān. Kahire: ʿİlmu’l-İḥyāʾi’t-Turās̠ ve’l-Ḫidmeti’r-Raḳmiyye, Dāru’ḍ-Ḍıyāʾ, 2023/1444.
• Şeyḫzāde, ʿAbdurraḥīm b. ʿAlī. Şerḥu’l-ʿAḳāʾidi Ebī Caʿfer eṭ-Ṭaḥāvī. Amasya Beyazıt Kütüphanesi-Amasya Beyazıt, no. 1590/5, v. 61b-115a.
• Tashkandy, Abbas Saleh. “A Descriptive Catalogue of the Historical Collection of the Scientific Manuscripts at the Library of 'Arif Hikmat in Madina, Saudi Arabia.” Doktora Tezi, University of Pittsburgh, 1974.
• Ṭāşköprīzāde, Ebū’l-Ḫayr ʿİṣāmuddīn Aḥmed b. Muṣṭafā. Miftāḥu’s-Saʿāde ve Miṣbāḥu’s-Siyāde fī Mevżūʿāti’l-ʿUlūm. Tah. Kāmil Kāmil el-Bekrī ve ʿAbdulfettāḥ Ebū’n-Nūr. Kahire: Dāru’l-Kutubi’l-Ḥadīs̱e, 1968.
• Ṭāşköprīzāde, Ebū’l-Ḫayr ʿİṣāmuddīn Aḥmed b. Muṣṭafā. Ṭabaḳātu’l-Fuḳahāʾ. Tah. el-Ḥacc Ahmed Neyle. Musul, 1961.
• et-Temīmī, Taḳiyyuddīn b. ʿAbdulḳādir el-Ġazzī. Ṭabaḳātu’s-Seniyye fī Terācimi’l-Ḥanefiyye. Süleymaniye Kütüphanesi-Nuruosmaniye, no. 3391, 466 v.
• Timür, İhsan. “Osmanlı Mâtürîdî Kelâm Geleneğine Yansımalarıyla el-Akîdetü’t-Tahâviyye Şerhleri.” TALİD 15:29 (2017): 329-374.
• Timür, İhsan. Hanefî-Mâtüridî Geleneğin Batıya İntikali el-Akîdetü’t-Tahaviyye Şerhleri Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2021.
• Topaloğlu, Bekir. “Kitâbü’t-Tevhîd.” DİA, 26: 117-119.
• et-Türkistānī, Şucāʿuddīn Hibetullāh b. Aḥmed b. Muʿallā. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥāviyye. Süleymaniye Kütüphanesi-Pertev Paşa, no. 650, 7b-70a.
• Thomas, David. “Abū Manṣūr al-Māturīdī on the Divinity of Jesus Christ.” Islamochristiana 23 (1997): 43-64.
• Vajda, George. “Le Témoignage d’al-Māturīdī sur la Doctrine des Manichéens, des Dayṣānites et des Marcionites.” Arabica 13 (1966): 1-38.
• van Ess, Josef. “Kitâbü’t-Tevhîd’in Arapça Neşrinin Tenkidi.” Çev. Hatice Arslan Sözüdoğru. Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi, der. Recep Alpyağıl içinde, 137-150. İstanbul: İz Yayınları, 2016.
• Yazıcı, Muhammed. “Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Hayatı, Şahsiyeti Eserleri ve el-İ‘timâd fi’l-İ‘tikâd Adlı Eseri.” Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 1992.
• Yeşilyurt. Temel. Ebü’l-Berekât en-Nesefî ve İslâm Düşüncesindeki Yeri-Bir Kelâmcı Olarak Nesefî. Malatya: Kubbealtı Yayıncılık, 2000.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. “Mâtürîdî Kelâm Ekolünün İki Büyük Siması: Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Ebu’l-Mu’în en-Nesefî.” İmam Maturidî ve Maturidilik, haz. Sönmez Kutlu, içinde 167-185. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Yiğit, Fatma Akkuş. “Emir ve Devlet: Dımaşk Nâibi Emir Tengiz’in Hayatı.” Gazi Türkiyat 14 (2014): 127-144.
• Zāḥim, ʿAbdullāh b. Muḥammed. Kitābu Ḳuḍātu’l-Medīneti’l-Munevvere. Medine: Mektebetu’l-ʿUlūm ve’l-Ḥikem, 1417.
• ez-Zebīdī, Ebū’l-Feyḍ Murteḍā Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed. İtḥāfu’s-Sādeti’l-Muttaḳīn bi Şerḥi İḥyāʾi ʿUlūmi’d-Dīn. Beyrut: Dāru’l-Fikr, ty.
• eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn Ebū ʿAbdillāh Muḥammed. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelāʾ. Kahire: Dāru’l-Ḥadīs̠, 2006.
• Ziriklī, Ḫayruddīn. el-Aʿlām ve’l-Esmāʾ. Beyrut: Dāru’l-ʿİlm li’l-Melāyīn, 2002.