Ninovalı ʿAddās ve İslam Tarihindeki Yeri

Year 2025, Volume: 66 Issue: 1, 507 - 521, 31.05.2025

Enes Ensar Erbay

Abstract

Köle kimliğiyle öne çıkan Ninovalı ʿAddās, siyere dair kaleme alınan ilk kaynaklarda, Hz. Peygamber’in Ṭāʾif’ten çıkmak zorunda kaldığı süreçte dikkatlerimizi çeken bir isimdir. Hakkında çoğunlukla Ṭāʾif olayı merkezli bilgilere sahip olsak da onun Ehl-i Kitap bir geçmişinin bulunması, hakkında çeşitli iddiaların da ileri sürülmesine neden olmuştur. Bunun yanında ʿAddās’ın, Ehl-i Kitap geleneğini bilen bir kimse olarak Hz. Peygamber’e inen ilk vahye dair Hz. Hatice (ö. 620) tarafından görüşüne ilk sırada başvurulanlar arasında yer alması ve sonrasında Hz. Peygamber’e iman etmesi, kayda değer bir hadisedir. Bu durum, onun İslam tarihi açısından da müstakil bir araştırmaya konu olabilecek bir öneme sahip olduğunu göstermektedir. Özellikle ilk vahye dair yaptığı izahlar, onun Varaḳa b. Nevfel (ö. 610[?]) gibi bilgili bir kimse olduğunu göstermektedir. Bu araştırma notunun amacı, şu soruda kendini tanımlayabilir: Ḥicāz bölgesinden olmayan, Hz. Peygamber’in etrafında da yer almayan ancak ona iman ettiğini bildiğimiz köle kökenli bir kimsenin tarihî portresini oluşturmak mümkün müdür? Bu soru, İslam tarihi kaynaklarında ʿAddās’ın tarihî şahsiyeti çerçevesinde konu odaklı bir tartışma yürütülerek cevaplanmıştır. Netice itibariyle çalışma, ʿAddās’ın kökenini, ilk vahiydeki konumunu, Mekke toplumundaki tanınırlığını, müşrikler özelindeki yerini, Ṭāʾif’te Hz. Peygamber’e iman edişini ve en son ölümüne dair rivayetleri bir bütün olarak tartışıp muhtemel tarihî vaziyeti ortaya çıkarmak gayretindedir.

Keywords

İslam Tarihi, Ninova, Ṭāʾif, Köle, ʿAddās

ʿAddās of Nineveh and His Place in Islamic History

Abstract

ʿAddās of Nineveh, primarily recognized for his status as a slave, emerges as a noteworthy figure in the earliest sīra sources concerning the Prophet Muhammad, particularly during the period when the Prophet was compelled to depart from Ṭāʾif. Although information about him predominantly centers on the Ṭāʾif incident, his background as one of Ahl al-Kitāb has given rise to various assertions. Furthermore, the fact that ʿAddās, as an individual knowledgeable in the tradition of Ahl al-Kitāb, was among the first whose counsel was sought by Khadīja regarding the initial revelation to the Prophet, and his subsequent embrace of faith in the Prophet, constitutes a significant event. This underscores his importance within Islamic history, potentially meriting independent scholarly investigation. His explanations, particularly concerning the initial revelation, indicate that he was a knowledgeable individual, much like Waraqa ibn Nawfal (d. 610[?]). The objective of this research note can be encapsulated in the following question: Is it feasible to construct a historical portrait of an individual of slave origin, not hailing from the Ḥijāz region nor part of the Prophet’s immediate entourage, yet known to have accepted his prophethood? This inquiry is addressed through a thematically focused discussion centered on ʿAddās’s historical persona within the corpus of Islamic historical sources. Consequently, this study endeavors to holistically examine ʿAddās’s origins, his role concerning the initial revelation, his recognition within Meccan society, his standing vis-à-vis the polytheists, his conversion to Islam in Ṭāʾif, and finally, the narrations pertaining to his death, in an effort to ascertain his probable historical context and significance.

Keywords

Islamic History, Nineveh, Ṭāʾif, Slave, ʿAddās

References

• Altuntaş, Halil ve Muzaffer Şahin (çev.). Kur’an-ı Kerîm Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• el-ʿAskerī, Ebū Hilāl Ḥasan b. ʿAbdullāh. el-Evāʾil. Ṭanṭā: Dāru’l-Bešīr, 1408.
• el-Belāẕurī, Aḥmed b. Yaḥyā b. Cābir. Ensābu’l-Eşrāf. Nşr. Suheyl Zekkār, Riyāḍ ez-Ziriklī. 13 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1417/1996.
• el-Beġavī, Ebū Muḥammed Ḥüseyin b. Mesʿūd b. Muḥammed. Meʿālimu’t-Tenzīl fī Tefsīri’l-Ḳurʾān. Nşr. ʿAbdurrezzāḳ
• el-Mehdī. 5 c. Beyrūt: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1420.
• el-Beyhaḳī, Ebū Bekr Aḥmed b. Ḥüseyin b. ʿAlī. Delāʾilu’n-Nubuvve. Nşr. ʿAbdulmuʾṭī Kalʿacī. 7 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutub al-ʿİlmiyye, 1408/1988.
• Ebū Nuʿaym, Aḥmed b. ʿAbdullāh b. Aḥmed. Delāʾilu’n-Nubuvve. Tah. Muḥammed Revās Ḳalʿacī ve ʿAbdulberr ʿAbbās. 2 c. Beyrūt: Dārü’n-Nefāʾis, 1406/1986.
• Ebū Nuʿaym, Aḥmed b. ʿAbdullāh b. Aḥmed. Maʿrifetu’s-Ṣaḥābe. Tah. ʿĀdil b. Yūsuf el-ʿAzāzī. 7 c. Riyāḍ: Dāru’l-Vaṭan, 1419/1998.
• Efendioğlu, Mehmet. “Hz. Peygamber Dönemi Arap Yarımadası–Rum (Bizans) İmparatorluğu İlişkileri ve Rum (Bizans) Asıllı Sahâbîler.” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 66:1 (2006): 215-239.
• el-Ezherī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Aḥmed. Tehẕību’l-Luġa. Nşr. Muḥammed ʿAvd Mirʿāb. 8 c. Beyrūt: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 2001.
• İbn ʿAsākir, Ebū’l-Ḳāsim ʿAlī b. el-Ḥasan. Tārīḫu Dimeşḳ. Nşr. ʿAmr b. Gurāme el-ʿUmrevī. 80 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Dureyd, Ebū Bekr Muḥammed b. Ḥasen. Cemheratu’l-Luġa. Nşr. Remzī Munīr Baʿlebekī. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-ʿİlm li’l-Malāyīn, 1408/1987.
• İbn Dureyd, Ebū Bekr Muḥammed b. Ḥasen. el-İştiḳāḳ. Neşr. ʿAbdusselām Muḥammed Hārūn. Beyrūt: Dāru’l-Cīl, 1411/1991.
• İbn Ebū Zemenīn, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. ʿAbdullāh. Tefsīru’l-Ḳurʾāni’l-ʿAzīz. Neşr. Ḥuseyn b. ʿUkkāşe – Muḥammed b. Muṣṭafā el-Kenz. 5 c. Kahire: el-Fārūḳu’l-Ḥadīse, 1423/2002.
• İbnu’l-Esīr, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Muḥammed. Usdu’l-Ġābe fī Maʿrifeti’s-Ṣaḥābe. Nşr. ʿĀdil Aḥmed er-Rufāʿī. 8 c. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1996.
• İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed. es̠-S̠iḳāt. Nşr. Şerefu’d-Dīn Aḥmed. 8 c. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1395/1975.
• İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed. es-Sīretu’n-Nebeviyye ve Aḫbāru’l-Ḫulefā. Nşr. ʿAzīz Bey ve diğerleri. 2 c. Beyrut: el-Kutubu’s-S̱ekāfiyye, 1417/1996.
• İbn Hişām, Ebū Muḥammed ʿAbdulmelik b. Hişām. es-Sīretu’n-Nebeviyye. Nşr. Muṣṭafā es-Sekkā ve diğerleri. 2 c. Mısır: Mektebetu Muṣṭafā el-Bābī’l-Ḥalebī, 1375/1955.
• İbn Mende, Ebū’l-Ḳāsım ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed b. İshāḳ. el-Mustaḫrec min Kutubi’n-Nās li’t-Teẕkirati ve’l-Muṣṭatrafi min Aḥvāli’r-Ricāli li’l-Maʿrife. Nşr. Āmir Ḥasen Ṣabrī et-Temīmī. 3 c. Vizāretu’l-ʿAdl ve’ş-Şuʾūni’l-İslāmiyye’l-Baḥreyn, İdāretu’ş-Şuʾūni’d-Dīniyye.
• İbn Yūnus, Ebū Saʿīd ʿAbdurraḥmān b. Aḥmed b. Yūnus eṣ-Ṣadefī. Tārīḫu İbn Yūnus el-Mıṣrī. 2 c. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• el-Maḳdisī, Muṭahhar b. Ṭāhir. el-Bedʾ ve’t-Tārīḫ. 6 c. Port Saʿīd: Mektebetu’s̠-S̠eḳāfeti’d-Dīniyye.
• el-Māverdī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Muḥammed. en-Nuket ve’l-ʿUyūn. Tah. Seyyid b. ʿAbdulmaḳṣūd b. ʿAbdurraḥīm. 6 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye.
• el-Mesʿūdī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. el-Ḥuseyn. Murūcu’ẕ- Ẕeheb ve Meʿādinu’l-Cevher. Tah. Kemāl Ḥasan Merʿī. 4 c. Beyrūt: el-Mektebetü’l-ʿAṣriyye, 1425/2005.
• Muḳātil b. Suleyman, Ebū’l-Ḥasen. Tefsīru Muḳātil b. Suleyman. Tah. ʿAbdullāh Maḥmūd Şeḥāte. 5 c. Beyrūt. 1423/2002.
• es-Saʿlebī, Ebū İsḥāḳ Aḥmed b. Muḥammed. el-Keşf ve’l-Beyān. Cidde: 1436/2015.
• es-Semerḳandī, Ebu’l-Leys̠ Naṣr b. Muḥammed. Baḥru’l-ʿUlūm. Tah. Maḥmūd Maṭaracī. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr.
• es-Suheylī, Ebū’l-Ḳāsim ʿAbdurraḥmān b. ʿAbdullāh. er-Ravḍu’l-ʾUnuf fī Şerḥi’s-Sīrati’n-Nebeviyye. Tah. ʿÖmer ʿAbdusselām es-Selāmī. 7 c. Beyrūt: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1421/2000.
• el-Vāḥidī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlī. el-Vasīṭ fī Tefsīri’l-Ḳurʾāni’l-Mecīd. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994.
• el-Vāḳıdī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. ʿÖmer b. Vāḳıd. el-Meġāzī. Tah. Marsden Jones. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-ʿAlemī, 1409/1989.
• Yaḥyā b. Sellām, Ebū Zekeriyyā. Tefsīru Yaḥyā b. Sellām. Tah. Hind Şelebī. 2 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• el-Yaʿḳūbī, Aḥmed b. Ebū Yaʿḳūb b. Cāʿfer. Tārīḫu’l-Yaʿḳūbī. 2 c. Beyrūt: Şirketu’l-Aʿlem li’l-Maṭbūʿāt, 1431/2010.