İslam Din Eğitimcilerinin Almanya İslam İlahiyatının Bugünü ve Geleceğine İlişkin Düşünceleri Üzerine Bir Araştırma

Year 2025, Volume: 66 Issue: 2, 809 - 864, 30.11.2025

Havva Sinem Uğurlu

https://doi.org/10.33227/auifd.1755512

Abstract

Almanya’da göçmen Müslüman toplumun din eğitimi ihtiyaçları uzun yıllardır tartışılsa ve buna ilişkin girişimler bulunsa da İslam ilahiyat merkez/enstitülerinin açılması yalnızca 15 yıl önce gerçekleşmiştir. 15 yıllık deneyim bir yönüyle uzun bir süreci kapsıyor görünmekteyse de üniversitede yeni bir bilim alanının oluşması için son derece kısa bir süredir. Bu araştırma Almanya İslam ilahiyatını, onun ortaya çıkışının temel taşı niteliğinde olan din eğitimi alanında çalışan akademisyen ve bu eğitimi alarak hedef kitleye ulaştıran öğretmenlerin deneyimleri üzerinden anlamayı ve değerlendirmeyi amaçlamıştır. Bu amaç doğrultusunda altı farklı eyalette görev yapan din eğitimci akademisyen ve öğretmen meslek birliği üyesi ve öğretmenlerle yarı yapılandırılmış mülakatlar gerçekleştirilmiştir. Araştırma sonucunda İslam ilahiyatının profesyonelleşme konusunda atması gereken adımlar ve zorlukları, geliştirilmesi gereken yönleri, gelişmeye katkı sunan yönleri, uygulama alanlarıyla ilişkisi ve bu ilişkideki zorluklar ile ortaya çıkan yeni uygulama alanlarına dair bulgular elde edilmiştir. Sonuç olarak Almanya İslam ilahiyatı 15 yılın ardından profesyonelleşme hususunda önemli bir yol kat etmesine karşın amaç konusundaki belirsizlik başta olmak üzere bazı sorunlar yaşanmaktadır. Uygulama alanlarıyla ilişkisi yasal gelişmelere de bağlı olduğu için bu hususta hem eğitsel süreçler hem de teori-pratik birlikteliğinde yol haritasının net olarak çizilememesi bu sorunlar arasında ifade edilebilir. İslam ilahiyatının bir bilim alanı olarak kabul görme aşamasına geçmesi ve bu kısa süre için kayda değer bir bilimsel birikim ortaya konulması ise kuruluşundan itibaren en önemli ilerleme adımlarıdır.

Keywords

Almanya , İslam İlahiyatı , Din Eğitimi , Öğretmen Eğitimi , İmam Eğitimi.

Ethical Statement

Bu çalışma Eberhard Karls Tübingen Üniversitesi 29/01/2024 tarihli etik onay kararıyla gerçekleştirilmiştir.

A Study on the Views of Islamic Religious Educators Regarding the Present and Future of Islamic Theology in Germany

Abstract

Although the educational needs of the Muslim immigrant community in Germany have been debated for many years and initiatives have been undertaken, Islamic theology centers or institutes were only established 15 years ago. While 15 years might seem like a long time in some respects, it is a very short period for developing a new academic field at a university. This research aims to understand and evaluate German Islamic theology through the experiences of academics researching religious education in the field, which was fundamental to its emergence, as well as the teachers who deliver this education to the target audience. To achieve this, semi-structured interviews were conducted with religious education academics, professional association members, and teachers working in six different states. These interviews provided insights into the steps and challenges Islamic theology must face to become more experienced, areas needing development, aspects contributing to the development, its relationship with practical fields, the challenges within this relationship, and the emergence of new practical fields. In conclusion, although German Islamic theology has made significant progress in professionalization over the past 15 years, uncertainties regarding its purpose and its relationship with practical fields—dependent on legal developments—have caused problems in both educational processes and the lack of a clear plan for integrating theory and practice. The most notable advances since its inception include the recognition of Islamic theology as an academic discipline and the development of a substantial body of scientific knowledge.

Keywords

Germany , Islamic Theology , Religious Education , Teacher Training , İmam Training.

Ethical Statement

This research was conducted with the ethical approval of Eberhard Karls University Tübingen dated 29/01/2024.

References

• Abbott, Andrew. The System of Professions: An Essay on the Division of Expert Labor. Chicago: University of Chicago Press, 2014.
• Abdel-Rahman, Annett. "Überlegungen zur Konzeptionierung von Unterrichtsmaterial für den Islamischen Religionsunterricht aus Autorensicht." Integrationsmedium Schulbuch, ed. Klaus Spenlen ve Susanne Kröhnert-Othman, içinde 75-99., Göttingen: V&R unipress, 2012.
• Adıgüzel, Yusuf. “Almanya’daki Devlet Okullarında ’İslam Din Dersi’ Sorunu ve Çözüm Arayışları.” Akademik İncelemeler Dergisi 5:2 (2014): 59-72.
• Ağçoban, Sıddık. "Avrupa sosyolojisi ile İslâm Teolojisi Arasında: Avrupa’da İslâm." Erciyes Akademi 35:3 (2021): 1075-1094.
• Akyüz, Hüseyin. "“Âlimler, Peygamberlerin Varisleridir” Hadisinin Yorum ve Metin Tenkidi." The Journal of Academic Social Science Studies 6:1(2024): 121-142.
• Albayraktaroğlu, Sevgi. “Profesyonelleşme Olgusu ve Mesleki Profesyonelleşme Açısından Türkiye’de Sosyal Hizmet Mesleği (Sakarya Örneği).” Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 2010.
• Altun, Ali, "Almanya Alevileri'nin Sorun ve Talepleri ile Almanya'nın Alevi Politikası." Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2014.
• Antalyalı, Ömer Lutfi. "Tarihsel Süreç İçerisinde Üniversite Misyonlarının Oluşumu." Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6 (2008): 25-40.
• Antes, Peter ve Rauf Ceylan. "Die Etablierung der Islamischen Theologie: Institutionalisierung einer neuen Disziplin und die Entstehung einer Muslimischen Scientific Community." Muslime in Deutschland: Historische Bestandsaufnahme, aktuelle Entwicklungen und zukünftige Forschungsfragen, ed. Peter Antes ve Rauf Ceylan, içinde 151-162. Wiesbaden: Springer Fachmedien Wiesbaden, 2016.
• Aslan, Ahmet. “Almanya’da İslam ve İslam’ın Kurumsal Temsili.” İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7:15 (2019): 1-40.
• Arslan, Hüsamettin. Epistemik Cemaat: Bir Bilim Sosyolojisi Denemesi. İstanbul: Paradigma, 1992.
• Arslan, Mesut. “Din-Devlet İlişkileri Bağlamında Almanya'da İslam İlahiyat Fakülteleri.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2019.
• Aşıkoğlu, Nevzat Yaşar. “Almanya’da İslam Din Eğitimi Geçmişten Geleceğe Değerlendirme ve Öneriler.” Gök Medrese İlahiyat Araştırmaları 9, ed. Dursun Ali Aykıt, içinde 7-19. 2021.
• Badawia, Tarek ve Said Topalovic. "Kontextbezogen–Vernunftbasiert–Lebensweltorientiert. Bildungstheologische und didaktische Bestimmungen des Islamischen Religionsunterrichts." Neuvermessung des Religionsunterrichts nach Art. 7 Abs. 3 GG: Zur Zukunft religiöser Bildung, ed. Andreas Kubik, Susanne Klinger, Coşkun Sağlam, içinde 291-314. Göttingen: V&R unipress, 2021.
• Balci-Sentürk, Emine ve Henning Freund. "Zum Imam oder zum Psychotherapeuten? Das Hilfesuchverhalten von Personen muslimischen Glaubens in psychosozialen Krisen." Spiritual care 7:1 (2017): 45-56.
• Bayraktar-Karahan, Fatma. "İlahiyat Alanında Yurt Dışında Lisans ve Lisansüstü Eğitim: Almanya Örneği." TSBS Bildiriler Dergisi 2 (2022): 173-176.
• Baysal, Sıddık. İslami İlimlerin Disiplinlerarası Doğası. Ankara: Araştırma Yayınları. 2024.
• Bechter, Clemens, Ali Özgür Özdil ve Baigorria Heise Matias, “Islamic Higher Education in Germany: New Inroads in Constructivist Pedagogy, Technological Innovation and Intra-Islamic Dialogue”, O-JIE: Online Journal of Islamic Education 2:2 (2014): 36-52.
• Bilgin, Vejdi. "İlâhiyat Araştırmaları ve Sosyal Bilimler." Hadis Tetkikleri Dergisi 3:1 (2005): 129-140.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Çağdaş Üniversitede Neler Önem Kazanmaktadır?” Yükseköğretim ve Bilim Dergisi 3 (2011): 105-12.
• Böhme, Gernot ve Nico Stehr. "The Growing Impact of Scientific Knowledge on Social Relations." The Knowledge Society: The Growing Impact of Scientific Knowledge on Social Relations, ed. Gernot Böhme ve Nico Stehr, içinde 7-29. Dordrecht: Springer Netherlands, 1986.
• Bulut, Yücel. “Oryantalizm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) 33: 428-437.
• Chatterton, Paul ve John Goddard. "The Response of Higher Education Institutions to Regional Needs." European Journal of Education 35:4 (2000): 475-496.
• Ceylan, Rauf ve Jocobs, Andreas. “Islam als Beruf: Beschäftigungsperspektiven für Absolventen der Studiengänge" Islamische Theologie" in Deutschland.” Konrad Adenauer Stiftung 320: (2018):1-10.
• Ceylan, Rauf. “Moscheen in Deutschland: Entwicklungen und Herausforderungen für muslimische Gotteshäuser.” Moscheen in Bewegung: interdisziplinäre Perspektiven auf muslimische Kultstätten der Migration, ed. Ömer Alkin, Mehmet Bayrak ve Rauf Ceylan, içinde: 11-24. Berlin: Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2022.
• Ceylan, Rauf. "The Academization of Islam in Germany: Structural Integration and Competitive Struggles Over Interpretive Authority in the Religious Field." Muslims in Europe: Historical developments, present issues, and future challenges, ed. Rauf Ceylan ve Marvin Mücke, içinde 59-73. Wiesbaden: Springer Fachmedien Wiesbaden, 2024.
• Çakır-Mattner, Naime ve Christina Lux, Erkin Calisir, Jan Felix Engelhardt, Constantin Wagner. "Berufsfeld Islam? Zur Berufseinmündung und Professionalisierung von Absolvent_innen der Islamisch-Theologischen Studien." Goethe Universität, (2022). https://aiwg.de/wp-content/uploads/2022/11/WiFo-paper-Berufsfeld-Islam.pdf (10/07/2025).
• Çalal, Ayşe ve Cemal Tosun. "İlahiyat Nedir: Öğretim Üyelerinin Görüşleri Üzerine Nitel Bir Araştırma." Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9:2 (2022): 621-650.
• Çinemre, Semra. "Almanya’da İslam Din Dersinin Teşekkül Sürecindeki Temel Bazı Meseleler." Trabzon İlahiyat Dergisi 5:2 (2018): 435-469.
• Çinemre, Semra. " “Alman İslamı” ve “İslam’ın Yerlileştirilmesi” Kavramları Odağında Alman Dilinde İslam Din Kültürü/Bilgisi Ders Kitaplarının İçerik Analizi." Değerler Eğitimi Dergisi 17:37 (2019): 35-75.
• Doğan, Recai. "Avrupa Birliği Sürecinde Dinî Kurumlar ve Din Eğitimi: Almanya Modeli." Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49:2 (2008): 1-43.
• Dreier, Lena ve Costantin Wagner. “Wer studiert Islamische Theologie? Ein Überblick über das Fach und seine Studierenden”, Goethe Universität, 2020. https://aiwg.de/wp-content/uploads/2020/03/Wer-studiert-islamische-Theologie_Expertise.pdf (07/07/2025).
• Ege, Remziye ve Havva Sinem Uğurlu, "The Social Service Function of the Mosque in Intercultural Environments and the Role of the Religious Official as a Bridge,” Moschee 2.0, ed. Henry Harun Behr ve Betül Karakoç, içinde 29-51. Münster: Waxmann, 2022.
• Engelhardt, Jan Felix. Islamische Theologie im deutschen Wissenschaftssystem (Ausdifferenzierung und Selbstkonzeption einer neuen Wissenschaftsdisziplin). Frankfurt/Main: Springer Fachmedien Wiesbaden, 2017.
• Erşahin, İsmail. "Bir Diyanet Projesi Olarak Uluslararası İlahiyat Programı." Diyanet İlmi Dergi 51:2 (2015): 125-146.
• Fuess, Albrecht. "Islamic Religious Education in Western Europe: Models of Integration and the German Approach." Journal of Muslim Minority Affairs 27:2 (2007): 215-239.
• Fuess, Albrecht. "Islamic Religious Education in Western Europe: Models of Integration and the German Approach." Journal of Muslim Minority Affairs 27:2 (2007): 215-239.
• Fuess, Albrecht. "Die Einrichtung İslamischer Theologien an Deutschen Universitäten: Ziele und Verfahren." Das Verhältnis zwischen Islamwissenschaft und islamischer Theologie, ed. Thomas Bauer, Mouhanad Khorchide, Norbert Oberauer ve Marco Schölier, içinde173-182. Münster: Verlag GmbH, 2012.
• Gräb, Wilhelm. "Practical Theology as Theology of Religion. Schleiermacher’s Understanding of Practical Theology as a Discipline." IJPT 9:2 (2005): 181-196.
• Güneş, Merdan. "“Euro-İslam” mı “Avrupalı İslam” mı?." Kilitbahir 19 (2021): 8-47.
• Güneş, Merdan. Devlet, Kilise ve Cami: Almanya’da Din ve Eğitim Politikaları. İstanbul: Ketebe, 2022.
• Güzel, Mahmut. “Din Görevlilerinin Yeterlikleri (Almanya Baden-Württemberg Eyaleti Örneği).” Doktora Tezi, Hitit Üniversitesi, Çorum, 2019.
• Hannemann, Tilman ve Peter Meier-Hüsing (ed.). Deutscher Islam-Islam in Deutschland. Marburg: Diagonal-Verlag, 2000.
• Herzog, Christoph. "Almanca Konuşulan Ülkelerde Türkiyat ve Şarkiyat Çalışmalarının Gelişimi Üzerine Notlar." Çev. Faruk Yaslıçimen. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15 (2010): 77-148.
• Işık, Tuba ve Kamcili-Yildiz, Naciye ed. Islamische Religionsdidaktik – EinLeitfaden für Unterricht und Studium. Paderborn: Brill/Schöningh, 2023.
• Işık-Yiğit, Tuba "Almanya’da İslam Din Dersinin Gelişimi ve Müfredat Sorunu." Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19:2 (2010): 299-314.
• İyi, Muhammet Mustafa. “Almanya'daki genç kuşak Türk Diasporasının Dini Kimlik İnşası.” Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya, 2023.
• Johansen, Birgitte Schepelern. “Legitimizing Islamic Theology at European Universities.” The Study of Religion and the Training of Muslim Clergy in Europe, ed. Willem B. Drees ve S. van Koningsveld, içinde 445–467. Leiden: Amsterdam University Press, 2008.
• Johansen, Birgitte Schepelern. "Islamic Theology At The European Universities Secularisation, Boundaries And The Role Of Religion." Nordic Journal of Religion and Society 19:2 (2017): 93-106.
• Kamcili-Yildiz, Naciye. “Kompetenzen islamischer Religionslehrkräfte–eine empirische Studie.” Zeitschrift für Pädagogik und Theologie 70:1 (2018): 21-36.
• Kamcili-Yildiz, Naciye. “Glaubende Grundhaltung als Zugang zum Islam–Theologische Kompetenzen von islamischen Religionslehrkräften.” Islamischer Religionsunterricht in Deutschland: Ein Kaleidoskop empirischer Forschung, ed. Anna Körs, içinde 33-50. Wiesbaden: Springer Fachmedien Wiesbaden, 2023.
• Kamcili-Yildiz, Naciye, ed. Was hat das mit mir zu tun?: Zugänge zur Tradition in der islamischen Religionspädagogik 3. Berlin: Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2025.
• Kamp, Melanie. "Prayer Leader, Counselor, Teacher, Social Worker, and Public Relations Officer: On the Roles and Functions of Imams in Germany." Islam and Muslims in Germany, ed.Ala Al-Hamarneh ve Jörn Thielmann, içinde 133-160. Leiden: Brill, 2008.
• Khalfaoui, Mouez, and Jean Ehret, ed. Islamische Theologie in Deutschland: Ein Modell für Europa und die Welt. Freiburg: Verlag Herder GmbH, 2021.
• Kiefer, Michael ve Mohr Irka-Christian. "The Pros and Cons of Islamic Religious Education in German Schools." Muslim Schools and Education in Europe and South Africa. Ed. Abdulkader Tayob, Inga Niehaus, Wolfram Weisse, içinde 163-172. Münster: Waxmann, 2011.
• Kiefer, Michael. "Islamische Religionspädagogik und-didaktik–Offene Fragen zu den Gegenständen einer neuen wissenschaftlichen Fachrichtung." Islamunterricht–Islamischer Religionsunterricht–Islamkunde, ed. Irka-Christin Mohr, Michael Kiefer, içinde 19-33. Bielefeld: Verlag, 2009.
• Klessmann, Michael. Seelsorge: Begleitung, Begegnung, Lebensdeutung im Horizont des christlichen Glaubens-ein Lehrbuch. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2022.
• Knoetze, Johannes J. "Transforming Theological Education is not the Accumulation of Knowledge, but the Development of Consciousness." Verbum et Ecclesia 41:1 (2020): 1-8.
• Kolb, Holger. “‘Religionspolitischer Multikulturalismus in einem multikulturalismuskritischen Land: Deutschland und der Islam.” Zeitschrift für Vergleichende Politikwissenschaft 12:1 (2018): 155–172.
• Kröhnert-Othman, Susanne. "Der zugewanderte Islam in Deutschland–Identitäten, Zugehörigkeiten und Lebensweltorientierung in Schulbüchern für den islamischen Religionsunterricht" Integrationsmedium Schulbuch. Anforderungen an Islamischen Religionsunterricht und seine Bildungsmaterialien, ed. Klaus Spenlen ve Susanne Kröhnert-Othman, içinde 139-155, 2012.
• Lasa, Maximilian. Studying Islamic Theology in Turkey: Educational Biographies of German Students. Copenhagen: Palgrave. 2025.
• Latifoğlu, Fatma. “Almanya’daki Din Görevlilerinin Mesleki Yeterlilikleri ve Karşılaştıkları Problemler.” Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 2015.
• Leirvik, Oddbjorn. "Pluralisation of Theologies at Universities." Pluralisation of Theologies at European Universities, ed. Wolfram Weiße, Julia Ipgrave, Oddbjorn Leirvik, Muna Tatari, içinde 25-35. Münster: Waxmann, 2020.
• Müller, Dominik. "„Aber Hocam…“–Imame und die Aushandlung islamischer Autorität im Alltag von Schweizer Moscheen." Zeitschrift für Ethnologie 1 (2017): 67-92.
• Nielsen, Jorgen. Towards a European Islam. London: Palgrave, 1999.
• Özsoy, Ömer. “Islamische Theologie als Wissenschaft-Funktionen, Methoden, Argumentationen.” Zwischen Glaube und Wissenschaft-Theologie in Christentum und Islam. ed. Mohammad Gharaibeh, Esnaf Begic, Hansjörg Schmid, Christian Ströbele, içinde 56-68. Regensburg: Verlag Friedrich Pustet, 2015.
• Polat, Hasan ve Nevzat Yaşar Aşıkoğlu. "Almanya’da İslami Manevi Rehberliğin Gelişim Süreci." Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi 9:2 (2025): 25-45.
• Sarıkaya, Yaşar, ed., Herausforderung Digitalisierung: Islamische Theologie im digitalen Zeitalter, Berlin: Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2024.
• Schweitzer, Friedrich ve Reinhold Boschki, Fahimah Ulfat. “Kooperative Formate im Religionsunterricht über das Christentum hinaus.” Religionspädagogische Beiträge 45:2 (2022): 121-133.
• Schweitzer, Friedrich. “Religionspädagogik im Plural: Aufgaben der evangelischen Religionspädagogik im Kontext islamischer Religionspädagogik.” Zeitschrift für Pädagogik und Theologie 64:1 (2012): 66-74.
• Selçuk, Mualla. "Teorik ve Pratik Açmazlarıyla Kültürel Miras Öğrenimini Sorgulayan Bir Deneme." Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41:4 (1999): 255-264.
• Smith, Jonathan A. "Interpretative Phenomenological Analysis: Getting at Lived Experience." The Journal of Positive Psychology 12:3 (2017): 303-304.
• Sözen, Hasan. “İslam Din Dersi Öğretmeni Yetiştiren Lisans Programlarının Karşılaştırılması: Almanya Örneği.” Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9:2 (2022): 1394-1423.
• Sözen, Hasan ve Hayriye Gencel Sözen. "Almanya’da Din Görevlilerinin İstihdam ve Eğitiminde Yeni Yöntem Arayışları." Bilimname 45 (2021): 591-619.
• Spielhaus, Riem. "Der Umgang mit innerreligiöser Vielfalt im Islamischen Religionsunterricht in Deutschland und seinen Schulbüchern." Schulbuch und religiöse Vielfalt. Interdisziplinäre Perspektiven, ed. Zrinka Stimac, Riem Spielhaus, içinde 93-116. Göttingen: V&R unipress, 2018.
• Stein, Margit, Rauf Ceylan ve Veronika Zimmer. "Einstellungen zum Islamischen Religionsunterricht von muslimischen ReligionslehrerInnen und LehramtsanwärterInnen in Deutschland." Hikma 8:1(2017): 48-63.
• Stein, Margit ve Veronika Zimmer. 2022. “‘Die Rolle des Islamischen Religionsunterrichts in der Prävention Islamistischer Radikalisierung.” Zeitschrift für Praxisorientierte (De-) Radikalisierungsforschung 1:1 (2022): 35-73.
• https://zepra-journal.de/index.php/zepra/article/view/14(open in a new window) (15/06/2024).
• Stein, Margit ve Veronika Zimmer. "Die Kompetenzorientierung im Studium der Islamischen Theologie: Dokumentenanalyse der Modulbeschreibungen der Masterstudiengänge der Islamischen Theologie mit Lehramtsoption." Zeitschrift für praxisorientierte Radikalisierungsforschung 2:1 (2023): 131-159.
• Stein, Margit ve Benjamin Möbus. "Die Rolle digitaler Medien im Prozess der islamistischen Radikalisierung und das diesbezügliche Präventionspotenzial des islamischen Religionsunterrichts: Eine Interviewstudie zu den subjektiven Theorien von Lehrenden an den Zentren und Instituten für Islamische Theologie." Zeitschrift für praxisorientierte (De-) Radikalisierungsforschung 3:1 (2024): 43-82.
• Şenel, Abdulkerim ve Sarah Demmrich. "Prospective Islamic Theologians and Islamic Religious Teachers in Germany: between Fundamentalism and Reform Orientation." British Journal of Religious Education 46:4 (2024): 389-407.
• Şenay, Bülent. “‘Orta Doğu Araştırmaları Birinci Dünya Kongresi ve Almanya’da Oryantalist Çalışmalar.” Marife Dini Araştırmalar Dergisi 2:3 (2002): 245-251.
• Tosun, Cemal. “Almanya'da Alevî Din Derslerinin Tarihsel Gelişimi ve Türkiye'ye Muhtemel Yansımaları." Dinî Araştırmalar 12:33 (2009): 99-106.
• Tosun, Cemal. "Avrupa’da İslam İlahiyatı: Almanya Odaklı Bir İnceleme." Dini Araştırmalar 23:59 (2020): 285-308.
• Tosun, Cemal. "Üniversitede İlahiyat: Bilim Teorisi ve Sosyal-Politik Temellendirme Açılarından bir Değerlendirme." Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 13 (2022): 11-24.
• Uçar, Bülent ve Yaşar Sarıkaya. "Der islamische Religionsunterricht in Deutschland: Aktuelle Debatten, Projekte und Reaktionen." Islamic Education in Europe 1, ed. Ednan Aslan, içinde 87-108. Viyana-Köln, Weimar: Böhlau, 2009.
• Uçar, Bülent. "Die Gelehrten sind die Erben der Propheten: auf dem Weg zu einer Imamausbildung an der Universität Osnabrück." Muslimische Gemeinschaften zwischen Recht und Politik (2010): 62-68.
• Uçar, Bülent. “Islamische Religionspädagogik im Deutschen Kontext: Die Neukonstituierung Eines Alten Fachs unter Veränderten Rehmenbedigungen.” Religionen in der Schule und die Bedeutung des Islamischen Religionsunterrichts, ed. Bülent Uçar, Martina Blasberg-Kuhnke, Arnulf von Scheliha, içinde 33-53. Göttingen, Universitätsverlags Osnabrück, 2010.
• Ucar, Bülent. "Islamische Religionspädagogik und Islamischer Religionsunterricht in Deutschland: Organisatorische Rahmenbedingungen und Didaktische Perspektiven." RdJB Recht der Jugend und des Bildungswesens 58:1 (2010): 17-29.
• Uğurlu, Havva Sinem. “Dinî Danışmanlık Eğitimi: Amerika Örneği ve Türkiye Gereksinim Çözümlemesi Üzerine Nitel Bir Araştırma.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2017.
• Uğurlu, Havva Sinem ve Ayşe Çalal. "Dini Bilgiye Bakışta ve Dini Bilgiyi Hedef Kitleye Aktarmada İlahiyat Eğitiminin Rolü," Uluslararası İslam Eğitim Kongresi, İstanbul, Türkiye, 2019. Ulfat, Fahimah. "Current State of Research on Islamic Religious Education in Germany." Researching Religious Education, Classroom Processes and Outcomes, ed. Friedrich Schweitzer, Reinhold Boschki, içinde 343-372. Münster: Waxmann, 2018.
• Ulfat, Fahimah, Jan Felix Engelhardt ve Esra Yavuz. "Islamischer Religionsunterricht in Deutschland: Qualität, Rahmenbedingungen und Umsetzung." AIWG-Expertisen. Akademie für Islam in Wissenschaft und Gesellschaft (AIWG), Goethe-Universität Frankfurt am Main, 2021. https://aiwg.de/wp-content/uploads/2020/12/AIWG-Expertise-Isamischer-Religionsunterricht-in-Deutschland_Onlinepublikation.pdf (20/07/2025).
• Ulfat, Fahimah. “Islamic Religious Education in Germany: An Overview of Origins, Legal Framework, Theological Foundations, Objectives, Teacher Training and Future Perspectives.” Religionspädagogische Beiträge 48:1 (2024): 1-10.
• Ungern-Sternberg, Antje. "Islamischer Religionsunterricht und islamische Theologie–die Suche nach verfassungskonformen Lösungen." RdJB Recht der Jugend und des Bildungswesens 64:1 (2016): 30-42.
• Von Scheliha, Arnulf. "Religiöse Pluralität an der Universität-Chancen und Probleme staatlicher Steuerung und fachlicher Selbstbestimmung–am Beispiel der Etablierung Islamischer Theologie an deutschen Universitäten." Religionspolitik II. Zur pluralistischen Religionskultur in Europa. c. VII, ed. Alexander Heit, ve Georg Pfleiderer, içinde 27-41. Baden-Baden: Nomos Verlag, 2012.
• Von Ungern-Sternberg, Antje. "Islamischer Religionsunterricht und islamische Theologie–die Suche nach verfassungskonformen Lösungen." RdJB Recht der Jugend und des Bildungswesens 64:1 (2016): 30-42.
• Weiße, Wolfram. "Islamischer Religionsunterricht in Deutschland–ein Beitrag zur Integration." Religionspädagogischer Kommentar mit Bezug zu Alternativen in Deutschland und Europa. Berlin: Zentrum Moderner Orient, 2008.
• Yalçın, Hacer. “Bir Araştırma Deseni Olarak Fenomenoloji.” Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22:2 (2022): 213-232.
• Yamaç, Muhammed. "Avrupa’da Yaşayan Türklerin Dini ve Sosyo-Kültürel Hayatında Türk Diyanet Vakıfları’nın Yeri ve Önemi." Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25:2 (2020): 181-208. Yazgan, Mesut. “Din Devlet ilişkileri bağlamında Almanya'da İslam İlahiyat Fakülteleri.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2019.
• Yeprem, Mustafa. “Frankfurt Goethe Üniversitesi İslam Dini ve Kültürü Araştırmaları Enstitüsü.” KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 9:1 (2011): 37-44.
• Yin, Robert K. Qualitative Research from Start to Finish. New York: Guilford Publications, 2011.
• Yusuf, Zafir. "Alman Doğu Bilimciliğinin Dünü Bugünü Yarını." Şarkiyat Mecmuası 21 (2012): 179-192.
• Zengin, Halise Kader. "Almanya’da İslam Din Öğretimi Modelleri." Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49:2 (2008): 245-268.
• Zengin, Halise Kader. “Almanya’da İslam Din Öğretimi Vasıtasıyla Oluşturulmak İstenen/Oluşturulan Müslüman Kimliği Üzerine.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51:1 (2010): 249-272.
• İnternet Kaynakları “Alman İslam Teoloji Çalışmaları Derneği”. https://www.degits.de/ (28/07/2025).
• “Almanya’da İmam Eğitimi Programı”, 29/05/2025. https://www.ditib-akademie.de/imamegitimi/ Erişim: 16/07/2025.
• “Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası 7. Madde 3. Fıkra 23,” Mayıs 1949. https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80207000.pdf (15/09/2024).
• “Beiräte”. https://www.irp-cms.uni-osnabrueck.de/institut/beiraete.html (12/10/2025).
• “Das ungelöste Problem der Imam-Ausbildung”, 08/06/2018. https://www.deutschlandfunk.de/islamische-gemeinden-in-deutschland-das-ungeloeste-problem-100.html (15/07/2025).
• “Daten und Fakten über den Islam in Deutschland”, 2020. https://www.deutsche-islam-konferenz.de/DE/DatenFakten/daten-fakten_node.html (15/07/2025).
• Der Wissenschaftsrat. "Recommendations on the Advancement of Theologies and Sciences concerned with Religions at German Universities." Drs. 9678-10, 2010, Köln.
• https://www.wissenschaftsrat.de/download/archiv/9678-10_engl.pdf?__blob=publicationFile&v=7 (28.05.2024).
• Der Wissenschaft Press Release 2, “Religious Pluralization Calls for Further Development of the Theologies and Sciences concerned with Religions”, 2010, Berlin.
• https://www.wissenschaftsrat.de/download/archiv/pm_0210_engl.pdf?__blob=publicationFile&v=3 (25/07/2025)
• “Devlet ve Din Hakkında Beş Olgu”, https://www.deutschland.de/tr/topic/politika/almanyada-devlet-ve-din-en-onemli-bes-olgu (10/07/2025).
• “Die DIK 2014-2017 (Phase III).” https://www.deutsche-islam-konferenz.de/DE/DIK/Die-DIK-bisher/Die-DIK-2014-2017/die-dik-2014-2017_node.html (12/07/2025).
• “Die DIK 2018-2021 (Phase IV).” https://www.deutsche-islam-konferenz.de/DE/DIK/Die-DIK-bisher/Die-DIK-2018-2021/die-dik-2018-2021_node.html (12/07/2025).
• “Dinî Cemaatlerin Perspektifinden Almanya’da İmam Eğitimi”, 12/02/2019. IGMG.
• https://www.igmg.org/tr/almanyada-imam-egitimi/ (20/07/2025).
• “DİTİB Kuruluş ve Teşkilat Yapısı, 2025. https://www.ditib.de/default1.php?id=5&sid=8&lang=en (25/07/2025).
• “DİTİB imam eğitimini bir üst seviyeye taşıyarak yeni bir dönem başlatıyor”, 15/12/2023, https://www.ditib.de/detail2.php?id=1435&lang=en, (15/06/2025).
• “Federal Araştırma Bakanlığı (BMFTR) tarafından desteklenen İslam ilahiyat merkezleri.” https://www.geistes-und-sozialwissenschaften-bmbf.de/de/Islamische-Theologie-2623.html#:~:text=An%20sieben%20Standorten%20in%20ganz,Zentren%20f%C3%BCr%20Islamische%20Theologie%20gef%C3%B6rdert (09/06/2024).
• Göbel, Johannes. “Den İslam Studieren,” 22.08.2019. https://www.deutschland.de/de/topic/wissen/islamische-theologie-in-deutschland-studieren#:~:text=Zudem%20wurde%20in%20Baden%2DW%C3%BCrttemberg,islamischen%20Religionsunterricht%20an%20Schulen%20auszubilden. (09/06/2024).
• “Hamburg Dünya Dinleri Akademisinde İslam Teolojisi Enstitüsü.” https://www.religionen.uni-hamburg.de/islamische-theologie.html (25/07/2025).
• “Islamische Praktische Theologie für Seelsorge und Soziale Arbeit (Master of Arts) (Manevi Bakıma yönelik İslam Pratik Teolojisi ve Sosyal Çalışma) Programı.” Tübingen Üniversitesi İslam Teoloji Merkezi. https://uni-tuebingen.de/fakultaeten/zentrum-fuer-islamische-theologie/studium/studiengaenge/islamische-praktische-theologie-fuer-seelsorge-und-soziale-arbeit/ (15/05/2025).
• “Islamische Theologie mit dem Schwerpunkt muslimische Lebensgestaltung (Müslümanların Yaşam Dinamikleri Odaklı İslam Teolojisi).” Gießen Üniversitesi İslam Teolojisi Enstitüsü. https://www.uni-giessen.de/de/fbz/fb04/institute/islamische-theologie/professuren/professur-fuer-islamische-theologie-mit-dem-schwerpunkt-muslimische-lebensgestaltung (25/07/2025).
• “Islamischer Religionsunterricht an Schulen Verfassungsrechtliche Rahmenbedingungen und Umsetzung in den Bundesländern”, WD 8-3000-065/21, Deutscher Bundestag, 2021.
• https://www.bundestag.de/resource/blob/856332/7ff03bc070f345222d2920b9190ed688/WD-8-065-21-pdf-data.pdf (07/07/2025).
• “Islamischer Religionsunterricht an Schulen in Deutschland”, Mediendienst Integration, 2023. https://mediendienst-integration.de/fileadmin/Dateien/Factsheet_MEDIENDIENST_Islamischer_Religionsunterricht_2023.pdf (07/10/2025).
• “İmam Eğitimi, 2025, VIKZ, https://www.vikz.de/tr/hakkimizda.html (15/06/2025).
• Kuhlmann, Von Jan, “Islamische Theologie in Deutschland”, 05/12/2011.
• https://www.deutschlandfunk.de/islamische-theologie-in-deutschland-100.html (20/07/2025).
• “Auswertung Religionsunterricht Schuljahr 2023/24”. Sekretariat der Ständigen Konferenz der Kultusminister der Länder Berlin, 15.10.2024. Bundesrepublik Deutschland IVC/Statistik. https://www.kmk.org/kmk/kultusministerkonferenz.html (07/10/2025).
• Mediendienst Integration. “Religion an Schulen Islamischer Religionsunterricht in Deutschland”, 2020, https://mediendienst-integration.de/fileadmin/Dateien/MDI_Informationspapier_Islamischer_Religionsunterricht_Mai_2020.pdf (07/07/2025).
• “Pew Research Center Verileri,” 2017, https://www.pewresearch.org/religion/2017/11/29/europes-growing-muslim-population/#:~:text=The%20baseline%20for%20all%20three,million%20(3.8%25)%20in%202010. (24/06/2024).
• Pfündel, Katrin, Anja Stichs ve Kerstin Tanis, “Executive Summary of the study: Muslim Life in Germany 2020,” Almanya Federal Göç ve Mülteciler Dairesi Raporu, 2021, https://www.bamf.de/SharedDocs/Anlagen/EN/Forschung/Forschungsberichte/Kurzberichte/fb38-muslimisches-leben-kurzfassung.pdf?__blob=publicationFile&v=17 (24/06/2024).
• https://uni-tuebingen.de/fakultaeten/zentrum-fuer-islamische-theologie/studium/ (15/06/2025). “Sozialberatung (Sosyal Hizmetler/Danışmanlık)” Programı, Münster Üniversitesi İslam Teoloji Merkezi. https://www.uni-muenster.de/ZIT/Studium/sozialberatung.html (17/07/2025).
• Statistischer Bericht - Statistik der Studierenden - Sommersemester 2024, https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bildung-Forschung-Kultur/Hochschulen/Publikationen/Downloads-Hochschulen/statistischer-bericht-studierende-hochschulen-sommer-semester-2110410247315.html?templateQueryString=islamische+theologie (30.06.2025).
• “Studieren ohne Sorge (SOS)!? Muslimische Hochschulseelsorge mitdenken.” 2019-2020. https://aiwg.de/studieren-ohne-sorge_sos/ (12/07/2025).
• “Studierende: Theologie, Religionslehre – 1979-2021”, Forschungsgruppe Weltanschauungen in Deutschland (22.05.2022). https://fowid.de/meldung/studierende-theologie-religionslehre-1979-2021 (30.06.2025).
• https://www.deutschland.de/de/topic/politik/islamkolleg-ausbildung-zum-imam-in-deutschland (05/07/2025).
• https://uni-tuebingen.de/fakultaeten/zentrum-fuer-islamische-theologie/studium/studienangelegenheiten/downloads/#c1593176 (12/10/2025).
• https://www.uni-giessen.de/de/fbz/fb04/institute/islamische-theologie/aktuelles/download/lehramtsordnung-fuer-das-fach-islamische-religion-an-grundschulen.pdf (12/10/2025).