Yûnus Emre’nin Ahlâk Anlayışı: Dîvân’daki Ahlâk-İbadet İlişkisi Üzerine Bir İnceleme

Year 2022, Volume: 22 Issue: Özel Sayı, 27 - 42, 03.01.2022

Mustafa Tanrıverdi

https://doi.org/10.18037/ausbd.1052984

Abstract

Yûnus Emre yaklaşık olarak 13. yüzyılın son yarısı ile 14. yüzyılın ilk çeyreğini içine alan bir dönemde Anadolu’da yaşamış, değer ve hikmet yüklü mesajları ile adından söz ettirmiş önemli bir şahsiyettir. Anadolu’nun siyasî ve ictimaî açıdan en buhranlı dönemlerinde bölgede etkin bir faaliyet yürütmüş; irfanî birikimi ve ahlâkî öğütleri ile toplumu aydınlatmıştır. Bu sayede etkileri hâlâ devam eden ahlâkî bir örneklik ortaya koymuştur. Bu çalışmada Yûnus Emre’nin ahlâk telakkisi, ahlâk-ibadet ilişkisi özelinde ele alınmaktadır. Makalede öncelikle Yûnus’un ahlâk anlayışı incelenmekte ve onun İslam düşünce geleneğinin ürettiği ahlâk teorileri içerisindeki yerine değinilmektedir. Yûnus’un Dîvân adlı eseri taranarak ahlâk-ibadet birlikteliğine gönderme yapan beyitler değerlendirilmekte, buradan hareketle onun ahlâk-ibadet ilişkisine dair görüşleri, temel referansları ve ana hatlarıyla ortaya çıkarılmaya çalışılmaktadır. Öyle ki Yûnus, ibadetlerin insana ahlâkî bir bilinç ve farkındalık kazandırması gerektiği iddiasındadır. İbadetlerin şekil ve merasim boyutundan ziyade onların insanı güzel ahlâkî davranışlara taşıyan yönüne odaklanmaktadır. Ona göre ibadet; insanı ahlâken eğiten, donatan ve bütünüyle dönüştüren bir anlama sahiptir. Yûnus’un ibadetlerle ahlâkî tutum ve davranışlar arasındaki sıkı irtibata vurgu yapan yaklaşımı, teorik yönü Kur’an’a pratik yönü Sünnet malzemesine dayanan bir çerçeveye sahiptir. Bu bağlamda Yûnus’un ahlâk telakkisinin temel dinamiklerinin tespiti, onun doğru anlaşılması bakımından büyük önem taşımaktadır. Ahlâk-ibadet ilişkisine dair onun nasıl bir tutuma sahip olduğunun tespit edilmesi, bireysel ve toplumsal hayattaki birçok problemin çözümüne ilişkin insanı ve ihtiyaçlarını önceleyen bir perspektif geliştirmeye yardımcı olacaktır.

Keywords

Yûnus Emre, İslam Ahlâkı, Ahlâk, İbadet, Dîvân

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Muhammed eş-Şeybânî. (1421/2001). el-Müsned. (Cilt 14, 15). Şuayb el-Arnaût vd. (thk). Beyrut: Müessesetü’r-risâle.
• Altınok, B. Y. (2017). Yeni vesikalara göre Yûnus Emre’nin Ahi Evran, Hacı Bektaş ve Şeyh Ede Balı ile ilişkisi. O. K. Tavukçu, (Ed.), Yûnus Emre Kitabı içinde (s. 229-242) Ankara: Akçağ Yayınevi.
• Aristoteles. (2014). Nikomakhos’a Etik. Z. Özcan (Çev.). Ankara: Sentez Yayıncılık.
• Arslan, H. (2020). Yesevi Hikmetlerinde Bencillik Eleştirisi. Y. E. Tansü (Ed.). Bilge Tonyukuk anısına Türkiye ve Türk Dünyası araştırmaları-I. içinde (s. 395-415). Gaziantep: İksad Publishing House.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. (1993). el-Câmiu’s-sahîh. (Cilt 1, 2). Mustafa Dîb el-Buğâ. (thk). Beyrut: Dâru İbn Kesîr.
• Canfer Bayraktaroğlu, H. Özcan, Z. (2020). Nikomakhos’a Etik bağlamında Aristoteles’in erdem etiği. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29(1), 277-296. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/uluifd/issue/55016/536022
• Certel, H. (1999). Dinî hayatta ibadetin yeri ve önemi. Dinî Araştırmalar, 1(4), 209-222. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4441/61195
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. (1990). es-Sıhâh tâcü’l-lüga ve sıhâhı’l-‘Arabiyye. (Cilt 4). Ahmed Abdulgafûr Attâr. (thk.). Beyrut: Dâru’l-‘ilm li’l-melâyîn.
• Çağrıcı, M. (2006). İslam düşüncesinde ahlâk. İstanbul: Dem Yayınları.
• Çelikel, B. (2014). Benliğin inşâsı Ahlâk-ı Nâsırî’nin eğitim bakımından içerik analizi. İzmir: Tibyan Yayınları.
• Çelikel, B. (2009). Gazâlî ve eğitim. İzmir: İzmir İlâhiyat Vakfı Yayınları.
• Çubukçu, İ. A. (1971). Yûnus Emre ve din felsefesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19(1), 1-15. doi: 10.1501/Ilhfak_0000000502
• Çınar, A. (2007). Aristoteles’in Nikomakhos’a Etik’inde pratik hikmet kavramı ve günümüz açısından önemi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16(1), 171-191. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/uluifd/issue/13486/162942
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistânî. (1420/1999). Sünenü Ebî Dâvûd. Sâlih b. Abdilazîz (thk.). Riyad: Dâru’s-selâm.
• Eralp, H. V. (1943). Ahlâk ve adetler ilmi. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 2(2), 94-104. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusosyoloji/issue/539/4975
• Fahrî, M. (2004). İslam ahlâk teorileri. M. İskenderoğlu ve A. Arkan (Çev.). İstanbul: Litera Yayınları
• Fîrûzabâdî, Ebu’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. 1426/2005. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrût: Müessesetü’r-risâle.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. (1402/1986) İhyâ’u ‘ulûmi’d-dîn. (Cilt 3) Beyrut: Dâru’l-ma‘rife.
• Gökbulut, S. (2018). Sûfînin iç dünyasındaki mücadele: Havâtır. Sûfî Araştırmaları 9(18), 35-60. Erişim adresi: http://isamveri.org/pdfdrg/D03784/2018_18/2018_18_GOKBULUTS.pdf
• Gölpınarlı, A. (2020). Yûnus Emre hayatı ve bütün şiirleri. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî. (1982). Hakikat Bilgisi (Keşfü’l-mahcûb). S. Uludağ. (Yay. haz.). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Adî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. (2013). Tehzîbü’l-ahlak (Ahlâk Eğitimi). H. Kuşlu (Çev.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. (t.y.). Sünenü İbni Mâce. (Cilt 1). Muhammed Fuâd Abdulbâkî. (thk.). Mısır: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabî.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. (t.y.). Lisânü’l-‘Arab. (Cilt 3, 10). Beyrut: Dâru Sadr.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kûb. (2011). Tehzîbü’l-ahlâk. İmâd el-Hilâlî. (thk.). Beyrut: Menşûrâtü’l-cemel.
• İzutsu, T. (1991). Kur’an’da dinî ve ahlâki kavramlar. S. Ayaz (Çev.). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Kahraman, A. (2017). Yunus Emre Divan’ında şeriat, tarikat, hakikat ve marifet (dört kapı). Kocaeli İlahiyat Dergisi, 1(1), 1-18. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/kider/issue/ 29468/344713
• Kandemir, M. Y. (2000). Örneklerle İslam ahlâkı. İstanbul: Nesil Yayıncılık.
• Kant, I. (2002). Ahlâk metafiziğinin temellendirilmesi. I. Kuçuradi (Çev.). Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu.
• Karaman, H. (2020). İslam ahlâk anlayışları ve temel erdemler. M. S. Saruhan (Ed.). İslam Ahlâk Esasları ve Felsefesi El Kitabı içinde. (5. Baskı). (s. 186-193). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Karamustafa, A. T. (2012). İslam tasavvuf düşüncesinde Yunus Emre’nin yeri. A. Y. Ocak (Ed.). Yunus Emre içinde. (s. 287-304) Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kaymakcan, R. ve Meydan, H. (2014). Ahlâk değerler ve eğitimi. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebû İshâk. (2019). Doğuş devrinde tasavvuf (Taarruf). Süleyman Uludağ (Yay. haz.). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kılıç, R. (2007). Ahlâk kavramının analizi. İslam Ahlâkı ve Sevgi Sempozyumu içinde (37-48). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Konur, H. (2009). İnsana yolculuk: Tasavvuf ahlâkı ve ilâhî ahlâk. İstanbul: H Yayınları.
• Köprülü, M. F. (2014). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm. (t.y.). er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. (Cilt 1) thk. Abdülhalîm Mahmûd - Mahmûd b. eş-Şerîf (thk.). Kahire: Dâru’l-me‘ârif.
• Maraş, İ. (2005). Yunus Emre’nin hümanist yorumcuları. Dini Araştırmalar, 8(23), 29-38. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/51890
• Muslu, R. (2020). İslam ahlâk nazariyeleri. K. Özköse (Ed.). Tasavvuf El Kitabı içinde (s. 368-371). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Muslu, R. (2020). Tasavvufî ahlâk. K. Özköse (Ed.). Tasavvuf El Kitabı içinde (s. 372-376) Ankara: Grafiker Yayınları.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. (1412/1991). Sahîhu Müslim. (Cilt 1, 3) Muhammed Fuâd Abdülbâkî (thk.). Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye.
• Öngören, R. (2020). Anadolu tasavvuf geleneğinin oluşması. K. Özköse (Ed.). Tasavvuf El Kitabı içinde (s. 271). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Özdeş, T. (2006). Ahlâk-vahiy ilişkisi ve Kur’an’da iman-ahlâk-amel bütünlüğü. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(2), 5-21. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/ pub/cuifd/issue/4297/255430
• Özköse, K. (2003). Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında tasavvufî zümre ve akımların rolü. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(1), 249-280. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/cuifd/issue/4302/257445
• Sarıtaş, K. (2018). Karacalarlı Bacı Sultan’da (Zehra Şahbaz) öze dönüş. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5(9), 109-134. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/ pub/esoguifd/issue/41757/504240
• Saruhan, M. S. (2014). İslam düşüncesinde ahlâk ilmi. Eskiyeni, 28, 53-66. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/eskiyeni/issue/36911/424991
• Sinanoğlu, M. (1999). İbadet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/233-235. İstanbul: TDV Yayınları.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. (1415/1994). el-Mu‘cemü’l-kebîr. (Cilt 6). Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî (thk.) Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye.
• Tatçı, M. (2020). Yûnus Emre Dîvânı. İstanbul: H Yayınları.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. (1975). Sünenü’t-Tirmizî. (Cilt 4, 5). Ahmed Muhammed Şâkir (thk.). Mısır: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabî.
• Tosun, N. (2013). Yûnus Emre Rifâî, Hacı Bektaş Vefâî. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 14(31), 109-115. Erişim adresi: http://isamveri.org/pdfdrg/D02193/2013_31/2013_31_TOSUNN.pdf
• Uludağ, S. (2013). Velî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/25-28. İstanbul: TDV Yayınları.
• Yaran, C. S. (2010). Erdem ettiği açısından Yûnus Emre’nin ahlâk felsefesi. H. B. Başer (Ed.). Uluslararası Yûnus Emre Sempozyumu, 26-27 Kasım 2010, İstanbul, Türkiye, Bildiriler içinde (s. 57-67). İstanbul: İBB Yayınları.
• Yaran, C. S. (2014). İslam’a göre ahlâki davranışlar ve kıstasları. M. Ş. Aydın (Ed.). İslam Ahlâkı Temel Konular Güncel Yorumlar, 2014, Ankara, Türkiye, Bildiriler içinde (s. 71-96). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları
• Yıldırım, M. (2015). Usûl hatasının ibadet-ahlâk ilişkisine olumsuz etkileri. A. Ünal (Ed.). Geçmişten Geleceğe Ahlâk Sempozyumu 13-14 Mayıs 2015, Bartın, Türkiye, Bildiriler içinde (19-27). Bartın Üniversitesi Yayınları.
• Yılmaz, Ö. (2013). Zaman ve mekânı aşan söylemleriyle Yunus Emre’de insan anlayışı. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(3), 153-168. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ogusbd/issue/11004/131667
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ. (1409/1979). Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. (Cilt 8, 25). Komisyon (thk.). Kuveyt: Matbaatu Hukûmetu’l-Kuveyt.