Yunus Emre Divanı’nda Kalp, Dil, Hatır/Hâtır, Gönül, Yürek ve Cân Sözcüklerinin Eşdizimlilikleri

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: Özel Sayı, 249 - 270, 03.01.2022

Bilal Uysal

https://doi.org/10.18037/ausbd.1053042

Cited By: 1

Öz

Yunus Emre, günümüzde dahi rahatlıkla anlaşılabilen bir şairdir. O, arı duru Türkçesi ile Oğuz Türkçesinin teşekkülü safhasında önemli bir rol üstlenmiş ve bir medeniyet dilinin inşaasında adeta mihenk taşı rolü oynamıştır. Yunus Emre bir aşk, sevgi, muhabbet insanıdır. Çalışmada, Yunus Emre Divanı’nında bu duyguların insanda tecelli ettiği yerler olarak görülen kalp, dil (Far.), hatır/hâtır, gönül, yürek ve cân sözcüklerinin eşdizimlilikleri üzerinde durulmuştur. Eşdizimlilik (collocation) genellikle iki veya daha fazla sözcüğün yaygın olarak aynı dizimde bulunması olarak tanımlanmaktadır. Eşdizimlilik yan yana kullanılan sözcükler olarak algılanmakla birlikte, zaman zaman araya başka sözcükler de girebilir veya sözcüklerin sıralaması da değişebilir. Bu çalışmada şiirde anlamsal bütünlük oluşturan birimlerde (beyit veya dörtlükler) anlamlı ve yaygın birliktelikler eşdizimlilik olarak ele alınmıştır. Sözcüklerin eşdizimli olabilmeleri için divanda en az 3 kez eşdizimli olmalarına dikkat edilmiştir. Yunus Emre Divanı’nda kalp, dil (Far.) ve hatır/hâtır sözcüklerinin eşdizimlilik oluşturmadığı gönül, yürek ve cân sözcüklerinin ise eşdizimlilik oluşturduğu görülmüştür. Çalışmada ele alınan her sözcüğün Yunus Emre Divanı’nda ifade ettiği anlam, Güncel Türkçe Sözlük (GTS) ve Kubbealtı Lugatı’ndan (KB) alıntı ile açıklanmıştır, bu sözcüklerin edebiyatta nasıl karşılık buldukları hakkında da bilgi verilmiş, bu sözcükle verilen mesaj üzerinde durulmuştur. İncelenen sözcüklerden elde edilen bulgular, bu sözcükler birbirlerine oldukça yakın anlam değeri taşımalarına rağmen, her birisinin farklı sözcüklerle eşdizimlilik oluşturdukları ve bu yapıların da oldukça farklı duygu değerlerine sahip oldukları görülmüştür. Bu nedenle yakın anlamlı olarak değerlendirebileceğimiz sözcüklerin farklı nüansları ifade ettikleri tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Gönül, Yürek, Cân ve Eşdizimlilik

Kaynakça

• Akbalık E. (2013). Yunus emre’nin şiirlerinde ‘gönül’ imgesi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(26), 20-28. Erişim adresi: http://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/esra_akbalik_yunus_emre_gonul.pdf
• Eken, N. T. (2016). Eşdizimlerin saptanmasına ve betimlenmesine yönelik kuram ve aklaşımlar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13, 28-47. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/mkusbed/issue/19579/209020
• Gündoğdu, A. E. (2019). Eşdizimlilik görünümleri dilde bilişsel yapılanmaya ilişkin ne söyler? Türkçede ‘aşk, sevgi, sevda’ sözcüklerinin derlem temelli incelenmesi. Söylem Filoloji Dergisi, 4, 455-469. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/911123
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, S. (2011). Dilbilim sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kurnaz, C. (1996). Gönül. TDV İslâm Ansiklopedisi, (14), 150-152. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/gonul -turk-edebiyati.
• Okudan, R. (2012). Hacı bayram veli’nin şiirlerinde şehir metaforu. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(16), 265-278. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/215328
• Onat Çakıroğlu, T. (2013). Yunus Emre divanı’nda gönül. Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 77–87. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/149878
• Özkan, B. (2012). Türkiye Türkçesinin eşdizim sözlügü, M. N. Önal (Ed.) IV. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu bildirileri. II. (s. 93-102), Ankara. Erişim adresi: http://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/bulent_ozkan_esdizim_sozlugu.pdf
• Öztürk, M. (2014). Klasik Türk edebiyatında can verme arzusu ve intihar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(27), 33-51. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/183356
• Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Divanı- İnceleme, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sert, G. (2019). Anlam alanı ve anlam ezgisi açısından eş anlamlı durum sıfatları: “muhtemel” ve “olası” örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8, 93-121. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/685494
• Uludağ, S. (1992). Basîret, TDV İslâm Ansiklopedisi, (5), 103. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/basiret-turk-edebiyati.
• Uzun, M. İ. (1993). Can. TDV İslâm Ansiklopedisi, (7), 138-139. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/can-turk-edebiyati.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yayınları.