1846’da Ayntâb’da Gayrimüslimlerin Ödedikleri Vergiler, Mahalleleri, Nüfusları ve Meslekleri

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 1, 83 - 102, 29.03.2022

Adem Çalışkan

https://doi.org/10.18037/ausbd.1095116

Öz

Bu çalışma T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığında bulunan H.1262/M.1846 tarihli ML. VRD. CMH. d/628 Numaralı Cizye Muhasebe Defteri’nden hareketle Ayntâb’da yaşayan gayrimüslimlerin ödemiş oldukları cizye vergileri, ikamet ettikleri mahalleler, nüfusları ve yaptıkları meslekler hakkında bilgi vermektedir. Buna göre şehrin bir çok mahallesinde ve köylerinde Müslümanlarla gayrimüslimler bir arada yaşamışlardır. Bu durum şehirde gayrimüslimler ile Müslümanlar arasında dini ve sosyal bir ayrışma olmadığını göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Ayrıca kentte dini temelli oluşmuş olan Hâyk-ı Zimmîyan ve Hâyk-ı Müslüman mahallelerinde Müslümanlar ve gayrimüslimler bir arada yaşamıştır. Nitekim bu hususlar şehirde yaşayan Yahudiler için de aynı olmuştur. Şehirde bir çok gayrimüslimin Müslüman veya Türk adı taşıması kültürel birliktelik olduğunu göstermektedir. Ayntâb’a civar kentlerden garip ve perakende gayrimüslim yahut Yahudilerden gelenlerin olması da kentte kalıcı veya geçici bir gayrimüslim nüfus artışı olduğunu göstermektedir. Ayrıca aynı mahallelerde akrabaları ile yaşayan gayrimüslimler, Yahudiler ve şehir dışından gelenler de cizye vergilerini ekonomik durumlarına göre ödemişlerdir. Ticari ve zanaatla uğraşan gayrimüslimler lonca teşkilatı içinde yer almakla birlikte bazı gayrimüslimler veya Yahudiler hekimlik ve kuyumculuk gibi elit meslekler yapmışlar ve yaptıkları meslekleri de nesilden nesile aktarmışlardır. Bu durum şehirde mesleki bir tekelleşmenin olmadığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Ayntâb, Gayrimüslim, Cizye Muhasebe Defteri

Kaynakça

• Adiyeke, A. N. (2017). 18. yüzyılda Girit’te cizye uygulaması ve toplumsal etkileri. Belleten, 81(290), 135-158. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/965315
• Altınöz, İ. (1999). Dulkadır Eyâletinin Kuruluşunda Antep Şehri (XVI. Yüzyıl). Ed. Yusuf Küçükdağ, Cumhuriyetin 75. Yılına Armağan içinde (s.89-146). Gaziantep.
• Barkan, Ö. L. (1953). Tarihî demografi araştırmaları ve Osmanlı Tarihi. Türkiyat Mecmuası, 10(0),1-26. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/172847
• Barkan, Ö. (1964). 894 (1488/1489) yılı cizyesinin tahsilâtina âit muhasebe bilânçoları. Belgeler, I(1)1, 1-777. Erişim adresi: https://belgeler.gov.tr/tam-metin-pdf/103/tur
• Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. (2010). Başkanlık Osmanlı arşivi rehberi. İstanbul, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Bayraktar, H. (2000). XIX. yüzyılın ilk yarısında Antep’in idari yapısı ve iktisadî durumu (Yunus Küçükdağ). 22 Ekim 1999, Gaziantep, Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu içinde (s.83-96). Gaziantep.
• Boris C. N. (1944). Osmanlı İmparatorluğu’nda Cizye (Baş Vergisi). Belleten, VIII(32), 599-652.
• Can, M. (2019). Safranbolulu Mehmed İzzet Paşa Vakfı’na Ait Hicri 1224 (Miladi 1809-1810) Tarihli Muhasebe Defteri Üzerine Bir Değerlendirme. Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu içinde (s.522-533). Karabük.
• Canbakal, H. (2009). 17. yüzyılda Ayntâb Osmanlı Kentinde toplu ve siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çakır, İ. E. (2015). 16. yüzyılda Ayntâb Şehri. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Çoruh, H. (2020). Cizye tahrirlerine göre Antakya’da gayrimüslim cemaatler. Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5(1), 74-124. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/998331
• Çoruh, H. (2013). II. Mahmud döneminde cizye vergisinde yapılan düzenlemeler: Kıbrıs örneği. Arif Kolay (Ed.), Türk Modernleşmesi içinde (s. 93-108). Yeditepe Yayınevi: İstanbul.
• Dündar, R. (2012). H. 1269 (1852-1853) tarihli Kıbrıs Cizye Muhasebe Defteri. Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks, 4(2), 99-122. Erişim adresi: http://www.dieweltdertuerken.org/index.php/ZfWT/article/view/355/dundar
• Dündar, R. (2012). H.1053-M.1643 tarihli 8428 No’lu Cizye Defteri’nin tanıtımı ve değerlendirilmesi. History Studies, 4(4),125-146. Erişim adresi: https://www.historystudies.net/dergi/tar2015124c43a.pdf
• Ercan, Y.(2001). Osmanlı yönetiminde gayrimüslimler, kuruluştan Tanzimat’a kadar sosyal, ekonomik ve hukuki durumları. Ankara: Turan Kitapevi.
• Ercan, Y. (1991). Osmanlı İmparatorluğu’nda gayrimüslimlerin ödedikleri vergiler ve bu vergilerin doğurduğu sosyal sonuçlar. Belleten, LV(213), 371-391. Erişim adresi: https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/2188/tur
• Ergenç, Ö. (1984). Osmanlı şehrindeki “mahalle” nin işlev ve nitelikleri üzerine. Osmanlı Araştırmaları, 4(04), 70-78. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/112760
• Erkal, M. (1993). Cizye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 8, s. 42-45). İstanbul: TDV.
• Eroğlu, A. H. (2004). Osmanlı Devletinde Yahudiler. Ankara: Andaç Yayınları.
• Ertaş, K. (2015). Osmanlı İmparatorluğu’nda Diyarbakır Ermenileri. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Fayda, M. (2013). Zimmî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 44, s. 428-434). İstanbul: TDV.
• Göyünç, N. (1997). Hane. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 15, s. 552-553). İstanbul: TDV.
• Güllü, R. E. (2010). Antep Ermenileri (Sosyal-Siyasal ve Kültürel Hayatı). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları.
• Gülsoy, U. (2002). Osmanlı gayrimüslimlerinin askerlikten muafiyet vergisi: Bedel-i Askerî (1855 - 1909). Tarih Dergisi, 0(37), 93-94. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/101953
• Gülsoy, U. (2010). Cizyeden Vatandaşlığa Osmanlı’nın gayrimüslim askerleri. İstanbul: Timaş Yayınları.
• İnalcık, H. (1993). Osmanlılar’da Cizye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 8, s. 45-48). İstanbul: TDV.
• Kenanoğlu, M. M. (2017). Osmanlı Millet Sistemi mit ve gerçek. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Kocaoğlu, B. (2018). Osmanlı Devleti’nde Cizye Vergisi. Ankara: Berikan Yayınları.
• Koçak, Z. (2018). H. 1102 (m. 1690-1691) tarihli Diyarbekir eyaleti Cizye Defterinin tanıtımı ve tahlili. Tarih Araştırmaları Dergisi, 37(63), 219-266. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/780860
• Üçüncü, B.B.K. (2014). Tarihî süreçte Beyşehir Gölü adalarında iskân, nüfus ve sosyo-ekonomik faaliyetler (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Kurt, Y. (2018). Osmanlı Devleti Döneminde Gaziantep 1849 Tarihli Antep İcmal Nüfus Defteri ve Antep’in Nüfusu. Ahmet Gündüz vd., (Ed.). Tarihten Günümüze Ayntâb-Gaziantep içinde (s. 215-228). Gaziantep: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Çoruh, H. (2013). II. Mahmud döneminde cizye vergisinde yapılan düzenlemeler: Kıbrıs örneği. Arif Kolay (Ed.), Türk Modernleşmesi içinde (s. 93-108). Yeditepe Yayınevi: İstanbul.
• Öz, M. (2010). Tahrir, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 39, s. 425-429). İstanbul: TDV.
• Özdeğer, H. (1982). XVI. yüzyıl tahrir defterlerine göre Antep’in sosyal ve ekonomik durumu. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Özel, O. (2000). Avarız ve Cizye Defterleri. Halil İnalcık ve Şevket Pamuk (Ed.). Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik içinde (s. 35-50). Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Özlü, Z. (2020). Yıkılmış Bir Şehri İnşa ve İhya Edenler Cumhuriyetin ilk yıllarında Gazi Antep’te esnaf ve tüccar aileler. Ankara: Gazikültür.
• Şıvgın, H. (1997). 19. yüzyılda Gaziantep. Ankara: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı; ML. VRD. CMH. d/ 628 Numaralı Cizye Muhasebe Defteri, H. 20 Zilhicce 1262/M. 9 Aralık 1846
• Taşkın, O. (2021). Ekonomik ve Tipolojik Bir Tahlil: Kilis’te Gayrimüslimler (1846-1849). Mavi Atlas, 9(2), 167-181. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1993769
• Telci, C. (2015). Aydın Sancağının en erken tarihli defteri: Halil Beğ Defteri’nin parçası. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 1(1), 139-175. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/265553