XIX. YÜZYIL BAŞLARINDA OSMANLI-İRAN İLİŞKİLERİ VE SEFARETNAMELERİ IŞIĞINDA SEYYİD MEHMET REFİ EFENDİ’NİN İRAN ELÇİLİĞİ

Year 2021, Volume: 59 Issue: 1, 114 - 140, 31.07.2021

Fahri Maden

Abstract

XIX. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti ile Safevi Devleti arasındaki ilişkiler iki ülkenin ortak rakibi ve düşmanı Rusya ile mücadele noktasında yürümüştür. Bu süreçte İran’da Kaçar Hanedanı iktidara gelmiş ve Fransa’nın girişimleriyle üçlü bir ittifak kurulmaya çalışılmış, karşılıklı elçiler teati edilmiştir. Osmanlı Devleti 1807 tarihinde İran’a üçlü ittifak girşimiyle ilgili diplomatik görüşmelerde bulunmak üzere Mehmet Refi Efendi’yi göndermiştir. Kaynaklarda kişilik olarak “uyanık, siyaset işleri ve adabını bilen bir zat” şeklinde tarif edilen Mehmet Refi Efendi, bu elçiliği sırasındaki gözlemlerini ve anılarını geri dönüşünde Osmanlı merkezi yönetimine takdim etmiştir. Bu münasebetle onun İran elçiliğine dair iki adet Sefaretnâme’si bulunmaktadır. Bu sefaretnameler çeşitli kütüphanelerde el yazması halinde mevcut olduğu gibi 1914 tarihinde Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası’nda yayınlanan matbu nüshası da elimizde bulunmaktadır. Mehmet Refi Efendi, Sefaretnâmelerinde Osmanlı-İran ilişkilerinin o dönemine ait detaylı bilgiler vermektedir. 1806 yılında Osmanlı Devleti ve İran, Fransa’nın teşvikiyle Rusya’ya savaş açmaya karar vermiştir. Böylece Osmanlı Devleti ve İran, Rusya ile savaş haline girmiş, bu da iki devleti birbirine yaklaştırmıştır. Böyle bir dönemde İran’a gönderilen Mehmet Refi Efendi’nin gözlemleri ve verdiği malumat önemlidir. Bu çalışmada öncelikle XIX. Yüzyıl başlarında Osmanlı-İran ilişkiler hakkında bilgi verildikten sonra Mehmet Refi Efendi’nin hayatı ve Sefaretnâme’leri ışığında İran elçiliği ve dönemin Osmanlı-İran ilişkileri incelenmiştir.

Keywords

Devleti, İran, Safevi Devleti, Sefaretnâme, Mehmet Refi Efendi.

References

• BOA, AE.SMST.IV., 11/824; BOA, AE.SMST.IV., 22/1590.
• BOA, C.HR, 154/7684; BOA, C.HR., 153/7648.
• BOA, HAT, 1273/49396; BOA, HAT, 1357/53193; BOA, HAT, 1359/53414; BOA, HAT, 1362/53712;
• BOA, HAT, 1417/57961; BOA, HAT, 1417/57962; BOA, HAT, 161/6706; BOA, HAT, 161/6707;
• BOA, HAT, 243/13697; BOA, HAT, 784/36631; BOA, HAT, 787/36737.
• BOA, HRT.h., 416/1........................................................
• BOA, TS.MA.e, 191/25..........................................................
• Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, C. VIII-XIX, Dersaadet, 1309.
• Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, C. V, haz: Dündar Günday, İstanbul, 1984.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, C. III, İstanbul, 1342.
• Camcı, Hicran, Acem Diyası’nda Bir Sefirin Takrîri: İran Sefâretnâmesi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Basılmamış Lisans Bitirme Tezi, İstanbul 2014.
• Eren, A. Cevat, “Selim III”, İslam Ansiklopedisi, C. X, İstanbul, 1980, s.452.
• Gündüz, Tufan, “Safevîler”, DİA, C.XXXV, İstanbul 2008, ss.451-457.
• Gündüz, Tufan, Son Kızılbaş Şah İsmail, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2014.
• Güney, Filiz, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran İlişkileri ve İran’a Giden Osmanlı Elçileri, Afyon Kocatepe Üniversitesi SBE Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar, 2005.
• Güngör, Mertcan, Seyyid Mehmed Refi Efendi’nin İran Sefaretnameleri (Transkripsiyonİnceleme), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla 2019.
• I. Mahmud-Nadir Şah Mektuplaşmaları 3 Numaralı Nâme-i Hümâyûn Defteri (Transkripsiyon/ Tıpkıbasım), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, İstanbul 2014.
• İnal, Ercan, “Osmanlı-İran Savaşları (Osmanlı-Safevî Savaşları, İran Seferleri, Doğu Seferleri)”, http:// ercaninal.blogspot.com.tr/2013/01/osmanli-iran-savaslari.html, Erişim: 7 Mart 2014.
• Kurtuluş, Rıza, “Zend Kerim Han”, DİA, C. XXV, Ankara 2002, s.288...........
• Mehmed Refi‘ Efendi, İran Sefaretnâmesi, Hilal Matbaası, İstanbul, 1333..............
• Mehmed Süreyya, Sicil-i Osmanî, C. II, Matbaa-i Amire, İstanbul 1311........................
• Sarıkaya, M. Saffet, “Dini Ve Siyasi Bakımdan Osmanlı-İran Münasebetleri”, Türk Kültürü, Sayı 363, Ankara Temmuz 1993, ss.406-422.
• Sümer, Faruk, “Ağa Muhammed Şah”, DİA, C. X, İstanbul 1988, ss.455-456.............
• Sümer, Faruk, “Kaçarlar”, DİA, C. XXIV, İstanbul 2001, ss.51-53..............
• Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi, Şânizâde Târîhi, C. I, haz. Ziya Yılmazer, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2009.
• Tüfekçi, Coşkun, Osmanlı-İran İlişkileri (1795-1896) (Casusluk Faaliyetleri Çerçevesinde), Kırıkkale Üniversitesi SBE Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale, 2012.
• Uluerler, Sıtkı, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran Siyasî İlişkileri (1774-1848), Fırat Xix. Yüzyil Başlarinda Osmanli-İran İli̇şki̇leri̇ Ve Sefaretnameleri̇ Işiğinda Seyyi̇d Mehmet Refi̇ Efendi̇’ni̇n İran Elçiliği 138 / Fırat Üniversitesi SBE Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ, 2009.
• Unat, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, haz: Bekir Sıtkı Baykal, Ankara, 2008.
• Üstün, İsmail Safa, “Osmanlı Sefâretnâmeleri ve İran’a Sefaretle Giden Refî’ Efendi’nin İki Sefâretnâmesi (1222/1807)”, İslam Tarihinin Probleemleri Kolokyumu (14-15 Mayıs 2008 Şanlıurfa), Elif Matbaası, Şanlıurfa 2008, ss.74-90.
• Yazıcı, Tahsin, “Feth Ali Şah”, DİA, C. XII, İstanbul, 1995, s.451