Kilikya Ermenilerinin Çukurova’daki İktisadî Faaliyetleri

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 36, 416 - 439, 20.09.2023

Yasemin Aktaş

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1317447

Öz

Kilikya olarak da isimlendirilen Çukurova, stratejik konumundan dolayı tarih boyunca önemli bir bölge oldu. Bu coğrafyaya hâkim olmak isteyen birçok devlet ve topluluğun içinde Ermeniler de vardı. Ermeniler, 1071 Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’daki yer değişimi neticesinde Çukurova’ya geldiler ve bölgede kendi hakimiyetlerini sağlamaya çalıştılar. Siyasî ilişkilerin yanında varlıklarını gösterebilme adına iktisadî kalkınmaya önem verdiler. İktisadî başarıyla da bölgedeki siyasî varlıklarını daha sağlam zemine oturtmaya çaba sarf ettiler. Bu kapsamda verimli ve zengin Çukurova topraklarını amaçlarına uygun olarak kullandılar. Bu zenginlikten en üst düzeyde fayda sağlamaya çalışan Ermeni hânedân liderleri, tarım ve hayvancılıktan madenciliğe kadar birçok iktisadî girişimde bulundular. Bu şekilde hem bölgeye dikkat çekmeyi hem de söz konusu zenginlikten siyasî noktada bir sonuç almayı hedeflediler. Ermeniler, bu kapsamda bölgenin her türlü ürününü ticarileştirdiler. Ayrıca başta Ceneviz ve Venedik olmak üzere çeşitli tüccar gruplarına yönelik iskân ve vergi muafiyeti tanıdılar. Böylece Çukurova’nın ticarî potansiyelini artırmaya yönelirken bölge ticareti ve ticaret yollarını da kendi kontrollerine almak için uğraş verdiler. Bu girişimlerini kanunlarla da destekleyen Ermeniler, kanunnâmeler ilan etiler. Böylece ticarî alanda düzen sağlayıp daha fazla gelir elde etmeyi amaçladılar. Bu çalışma, Kilikya Ermenilerinin XI. yüzyılın sonunda bölgeye gelip yerleşmelerinin akabinde söz konusu iktisadî kalkınma konusunda neler yaptığını ve hangi faaliyetlerde bulunduğunu ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kilikya, Çukurova, Ermeniler, Ekonomi, Ticaret, Venedik, Ceneviz

Economic Activities of Cilician Armenians in Çukurova

Öz

Cilicia, also known as Cukurova, has been an important region throughout history due to its strategic location. Armenians were among the many states and communities that sought to establish dominance over this region. After the Battle of Manzikert in 1071, Armenians migrated to Anatolia and settled in Cilicia, where they attempted to establish their own authority. Alongside political relations, they also put emphasis on economic development as a means to demonstrate their presence. They strived to solidify their political presence by achieving economic success. To this end, they utilized the fertile and rich lands of Cilicia in line with their objectives. Armenian dynastic leaders, aiming to benefit maximally from this wealth, engaged in various economic ventures from agriculture and livestock to mining. Through these endeavors, they sought to draw attention to the region and achieve political gains from its wealth. Armenians commercialized all kinds of products from the region. They also granted settlement and tax exemptions to various merchant groups, particularly the Genoese and Venetians. By doing so, they aimed to increase Cilicia's commercial potential and strive to gain control over regional trade and trade routes. Armenians supported their initiatives through the enactment of laws, thereby establishing order in the commercial sphere and aiming to generate more income. This study explores the economic activities and initiatives of Cilician Armenians upon their arrival and settlement in the region in the late 11th century.

Anahtar Kelimeler

Cilicia, Çukurova, Armenians, Economy, Trade, Venice, Genoa

Kaynakça

• Akkuş Yiğit, Fatma. 2011. “XIV-XV. Yüzyılda Çukurova’nın Stratejik Önemi”. ss. 115-122 içinde Türk Deniz Ticareti Sempozyumu, 7-8 Nisan 2011 Bildiriler Kitabı. C. III, Ed. Fevzi Demir. Mersin: Mersin Deniz Ticaret Odası Yayınları.
• Akkuş Yiğit, Fatma. 2015. “Memlûk-Ermeni Münasebetleri”. Gazi Akademik Bakış Dergisi 8(16): 171-206. Akkuş Yiğit, Fatma. 2016. “Doğu Akdeniz’in Önemli Liman-Kalesi: Ayas”. ss. 451-467 içinde Uluslararası “Tarihte Adana ve Çukurova” Sempozyumu, 17-19 Nisan 2015 Adana, Bildiriler Kitabı. C. I. Ed. Yılmaz Kurt, Fatih Sansar. Adana.
• Aktaş, Yasemin. 2022. “Rupen Hanedanında Siyasetin Gölgesinde Yapılan Evlilikler”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (55): 403-426.
• Aktok Kaşgarlı, Mehlika. 1990. Kilikya Tâbi Ermeni Baronluğu Tarihi. Ankara: Altıncıoğlu Matbaası. Alishan, Ghevont M. 1893. L’Armeno-Veneto Compendio Storico e Documenti Delle Relazioni Degli Armeni Coi Venezian XIII-XIV. Venezia.
• Alishan, Léonce M. 1899. Sissouan Ou L’Arméno-Cilicie Description Géographique et Historique. Venise. Alkım, U. Bahadır. 1959. “Güney-Batı Antitoros Bölgesinde Eski Bir Yol Şebekesi”. Belleten 23(89): 59-73. Anonim. 1937. Hudûd al-Âlam The Regions of The Word A Persian Geography. Trans. V. Minorsky, V. V. Barthold. London.
• Anonim. 2018. Hudûdü’l Âlem Mine’l-Meşrik ile’l-Magrib. Çev. Abdullah Duman, Murat Ağarı. İstanbul: Ayışığı Kitapları. Balcıoğulları, Abdullah. 2022. “9. ve 13. Yüzyıllar Arası Çukurova’da Yerleşme ve Ticaret Yolları”. ss. 1-13 içinde XVIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1-5 Ekim 2018. C. XI. Ankara: TTK Yayınları. Bardakcı, Kürşat. 2018. “Antikçağ’da Dağlık Kilikya Bölgesinin Doğal Kaynakları ve Sosyo-Ekonomik Durumu”. The Journal Of Social Science 2(3): 12-19. Bedoukian, Paul Z. 1981. Selected Numismatic Studies. Los Angeles: Armenian Numismatic Society. Beihammer, Alexander Daniel. 2022. Bizans ve Müslüman Türk Anadolu’nun Doğuşu (1040-1130). Çev. Tarık Özbek. Ankara: Koyu Siyah Yayınları.
• Boase, T. S. R. 1978a. “Gazetteer”, ss. 145-185 içinde The Cilician Kingdom Of Armenia. Ed. T. S. R. Boase. London: Scottish Academic Pres. Boase, T. S. R. 1978b. “The History Of The Kingdom”. ss. 1-34 içinde The Cilician Kingdom Of Armenia, Ed. T. S. R. Boase. London: Scottish Academic Pres. Cahen, Claude. 2012. Osmanlılardan Önce Anadolu. Çev. Erol Üyepazarcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Chamic, Michael. 1827. History Of Armenia. Vol. II. Trans. Johannes Avdall. Calcutta: Printed at Bishop’s College Press.
• Çeken, Muhittin. 2022. “Tapınak Şövalyeleri ve Bağras Kalesi; Yayılma Stratejilerinin Askerî Örüntüleri”. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 20(1): 151-171. Çetin, Altan. 2004. “Memlûk Devrinde Kârimî Tüccarları”. Tarih Araştırmaları Dergisi 23(35): 71-87. Çetin, Altan. 2009. “Memlûk Dönemi Doğu Akdeniz Müslüman Şehirlerinin Ekonomik Yüzü: Çarşılar”. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 29(Özel Sayı): 369-384.
• Danielyan, Eduard L. 2011. “Civilizational Factors Of Armenian Sea Trade Development and the İnternational Competition in the 17 th Century”. 21st Century 1(9): 46-53. Dashdondog, Bayarsaıkhan. 2011. The Mongols And The Armenians 1220-1335. Ed. Michael R. Dromp, Devin DeWeese. Boston: Brill. Demir, Faris. 2016. “Kilikya’daki Aigeai Kenti ve Tarihi”. Çukurova Araştırmaları Dergisi 2(2): 1-13. Demirci, Mustafa. 2016. “Abbâsîler Döneminde Adana ve Çukurova’nın İskânı ve İslamlaştırılması”. ss. 309-324 içinde Uluslararası “Tarihte Adana ve Çukurova” Sempozyumu, 17-19 Nisan 2015 Adana, Bildiriler Kitabı. C. I. Ed. Yılmaz Kurt, Fatih Sansar. Adana.
• Dunbar, J. G, W. W. M. Boal. 1978. “The Castle of Azgıt”. ss. 85-91 içinde The Cilician Kingdom Of Armenia. Ed. T. S. R. Boase. London: Scottish Academic Pres. Durukan, Murat. 2015. “Geç Antik Çağ’da Doğu Akdeniz’deki Ekonomik Gelişmenin Nedenleri: İpek Yolu ve Baharat Yolu’nun Rolü, LR1 Amphoraları ve Kilikia’daki Diğer Kanıtlar”. Adalya (18): 241-257. Ebü’l-Fidâ. 2022. Ebü’l-Fidâ Coğrafyası (Takvimü’l-Büldan). Çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Ersan, Mehmet. 2007. Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler. Ankara: TTK Yayınları. Ersan, Mehmet. 2014. “Türk-Ermeni İlişkileri (XI-XIII. Yüzyıllar)”. ss. 161-202 içinde Tarihte Türkler ve Ermeniler Ortaçağ. C. II. Ankara: TTK Yayınları.
• Ghazarian, Jacob G. 2000. The Armenian Kingdom in Cilicia During The Crusades The İntegration of Cilician Armenians with the Latins 1080-1392. London: Routledge Curzon. Gökhan, İlyas. 2012. “Türkiye Selçukluları ile Kilikya Ermenileri Arasındaki İlişkiler”. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi 1(2): 70-108.
• Gökhan, İlyas. 2016. “Türkiye Selçukluları Zamanında Maraş Uç Beyliği (1071-1258)”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (1): 115-173. Gregory Abû’l-Farac. Abû’l-Farac Tarihi. C. II. Çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: TTK Yayınları. Hançer, Elmon. 2016. “Kilikya Ermeni Prensliği’nin İkinci Başkenti Anavarza”. Adalya (19): 277-312. Heyd, W. 1975. Yakın-Doğu Ticaret Tarihi. Çev. Enver Ziya Karal. Ankara: TTK Yayınları. İbn Bîbî. 1996. el-Evamiü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçukname). C. I. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İbn Havkal. 2021. 10. Asırda İslam Coğrafyası. Trc. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi. İbn Hurdazbih. 2008. Yollar ve Ülkeler Kitabı. Çev. Murat Ağarı. İstanbul: Kitabevi Yayınları. İbnü’l-Esîr. 1987. İslâm Tarihi el-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi. C. X. Çev. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Bahar Yayınları.
• Jacoby, David. 2014. “The Economy of The Armenian Kingdom of Cilicia: Some Leglected and Overlooked Aspect”. ss. 261-291 içinde La Méditerraé” des Arméniens: XII-XV Siécle. Ed. C. Mutafian. Paris. Kaleli, Emrullah. 2021. “Ius Naufragii” ve Orta Dönem Bizans Deniz Hukukunda Batan Geminin Malları”. ss. 29-44 içinde Tarih Araştırmaları IV. Ed. Ahmet Gözlü, Aydın Efe. Ankara: Akademisyen Kitabevi. Kalloshyan, Kevork. 2014. “Kilikya Ermeni Krallığı’nın Doğuşu ve Çöküşü”. Yeni Türkiye (60): 1-7. Kaşgarlı Mahmud. 1985. Divanü Lûgat-it Türk. C. I. Çev. Besim Atalay. Ankara: TTK Basımevi. Koca, Salim. 2017. “Osmanlılar’dan Önce Çukurova’nın (Çukurâbâd) Siyasî Durumu”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 2(2): 29-52.
• Kudame b. Cafer. 2018. Kitabü’l Harac. Çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi. Lawrence, A. W.. 1978. “The Castle of Bahgras”. ss. 41-45 içinde The Cilician Kingdom of Armenian. Ed. T. S. R. Boase. London: Scottish Academic Pres. Marco Polo. 1979. Marco Polo Seyahatnamesi. C. I. Haz. Filiz Dokuman. İstanbul: Kervan Kitapçılık. Melkonyan, A. Armine. 2016. “The “Encyclical Letter” by Nerses the Graceful as a Source For Studying the History of Everday Life and Social Relations in the 12th Century”. Fundamental Armenology 2(4): 337-344. Morozzo, R. Della Rocca, A. Lombardo. 1940. Documenti del Commercio Veneciano Nei Secoli XI-XIII. Vol. I-II. Roma: Nella Sede Dell’istituto.
• Mxi’tar Gos. 2000. The Lawcode [Datastanagirk] of Mxit’ar Goss. Trans. R. W. Thomson. Amsterdam-Atlanta: Printed in The Netherland.
• Nersessian, Sirarpi der. 1962. “The Kingdom of Cilician Armenia”. ss. 630-659 içinde A History of the Crusades, Vol. 2. Ed. K. M. Setton. Philedelphia. Norwich, John Julius. 2013. Bizans Gerileme ve Çöküş Dönemi (MS 1082-1453). Çev. Selen Hırçın Riegel. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Öngül, Ali. 2017. Anadolu Selçukluları. İstanbul: Çamlıca Yayınları. Özbek, Süleyman. 2017. “Türkiye Selçukluları-Eyyûbi İlişkilerinde Çukurova Ermeni Prensliği’nin Rolü”. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi (6): 13-34. Özkutlu, Seyit. 2019. “Orta Çağ’da Papalık Yasakları ve Müslüman Doğu: Latin Noter Kayıtları Işığında Doğu-Batı Ticareti (1162-1350)”. Belleten 83(297): 485-517.
• Paydaş, Kazım. 2012. “Emeviler ve Abbasiler Döneminde Önemli Bir Sugûr Şehri Tarsus”. Tarih Araştırmaları Dergisi 31(51): 165-200. Peacock, A. 2006. “The Saljuq Campaign Against the Crimea and the Expansionist Policy of the Early Reign of Alâ’ al-Dîn Kayqubâd”. Journal Of The Royal Asiatic Society 16(2): 133-149. Ramsay, W. M. 1960. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası. Çev. Mihri Pektaş. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Redford, Scott. 2012. “Trade and Economy in Anticioch and Cilicia in the Twelfth and Thirteenth Centuries”. ss. 297-309 içinde Trade and Markets İn Byzantium, Dumbarton Oaks Byzantine Symposia and Colloquia. Ed. Cécile Morrisson. Washington.
• Runciman, Steven. 1989. Haçlı Seferleri Tarihi I. Çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Yayınları. Selen, Hamit Sadi. 1948. “Strabon’a Göre Eski Çağlarda Güney Anadolu Taşeli ve Çukurova”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi III(3-4): 305-313. Smith, J. S. C. Riley. 1978. “The Templars and the Teutonic Knight in Cilician Armenia”. ss. 91-117 içinde The Cilician Kingdom of Armenian. Ed. T. S. R. Boase. London: Scottish Academic Pres. Strabon. 2000. Geographika Antik Anadolu Coğrafyası Kitap XII-XIII-XIV. Çev. Adnan Pekman. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Sümer, Faruk. 2017. Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları. Ankara: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Süryani Mihail. 1944. Süryani Patrik Mihail’in Vekainamesi İkinci Kısım (1042-1195). Trc. Hrant D. Andreasyan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi.
• Tekindağ, Şehabeddin. 1971. “Silifke”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi (2): 141-168.
• Turan, Osman. 1969. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi. C. II. İstanbul: Turan Neşriyat. Turan, Osman. 1988. Selçuklular Hakkında Resmî Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar. Ankara: TTK Yayınları. Turan, Osman. 2009. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Turan, Osman. 2010. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Turan, Şerafettin. 2020. Türkiye-İtalya İlişkileri -I- Selçuklular’dan Bizans’ın Sona Erişine. Ankara: TTK Yayınları. Urfalı Mateos. 2000. Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (652-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). Çev. Hrant D. Andreasyan. Not. Edouard Dulaurer, Halil Yinanç. Ankara: TTK Yayınları. Usta, Ahmet. 2022. Hilal ile Haç Arasındaki Hayatlar Ortaçağ Akdenizi’nde Ticaret ve Tüccar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Usta, Ahmet. 2023. “Commercial Deceit: Fraudulent Trade From the Ports Of Cilician and Cyprus to Mamlûks”. Al-Masâq-Journal of The Medieval Mediterranean (2023): 1-23. Uzun, Efkan. 2017. “Gülek Boğazı, Tarihi ve Stratejik Önemi”. Çukurova Araştırmaları Dergisi 3(2): 32-55. Ünal, Ahmet. 2000. “Çukurova’nın Antik Devirlerde Taşıdığı İsimler İle Fiziki ve Tarihî Coğrafyası”. ss. 19-40 içinde Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugüne Adana: Köprü Başı. Haz. Erman Artun, M. Sabri Koz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ünal, Ahmet. 2006. “Eski Çağlarda Çukurova’nın Tarihi Coğrafyası ve Kizzuwatna (Adana) Krallığı’nın Siyasi Tarihi”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15(3): 15-44. Vahram. 1831. Vahram’s Chronicle of The Armenian Kingdom in Cilician. Trans. Charles Fried Neumann. London: Printed for the Oriental Translation Fund. Wilbrand Von Oldenburg. 2000. Filistin ve Küçük Asya’ya Seyahat. Çev. Mehmet Ersan. İzmir: İrfan Kültür ve Eğitim Merkezi Yayınları.