TRANSPORTATION NETWORK AND HISTORICAL IMPORTANCE OF THE IDIR PLAIN IN THE IRON AGE

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 41, 532 - 558, 15.12.2024

Burak Bingöl , Betül Nişancı

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1565164

Öz

Iğdır province was established on a depression plain at the easternmost end of the Eastern Anatolia Region. Compared to the average altitude of 2000 m in the Eastern Anatolia Region, Iğdır is quite low with an altitude of 850 m. The plain irrigated by the Aras River is a microclimate region. The region, which has been inhabited since the Meseolithic and Neolithic Ages thanks to its favorable conditions for human life, was influenced by the Karaz Culture during the Late Chalcolithic and Early Bronze Ages. In the Middle and Late Bronze Age, there is a culture called Aras Boyalılar in the region. In the Early Iron Age, Uruatri and Nairi principalities were observed in the region, while Urartu State was the dominant power in the Middle Iron Age. Later, the region came under the rule of the Roman Empire, the Seljuk Empire and the Ottoman Empire. These political powers in the region established advanced road networks to strengthen their central authority. They shaped these road networks according to the topographical conditions of the region. The Urartians, in particular, took the road building activity as a state tradition and created routes from the center of Tushpa to the Igdir Plain and its surroundings or fortified the existing road networks.
This study examines the roads and their secondary roads that continued northward from Tushpa and reached Iğdır province, diverging to the east and west via Suveren Castle. In addition, archaeological centers and inscriptions on these roads were evaluated and dated. Again in this study, the process from the first emergence of the roads to the present day is discussed and changes are indicated.

Anahtar Kelimeler

Igdir, Sürmeli Pit Plain, Urartian State, Erikuahi Tribe, Road Network

DEMİR ÇAĞI’NDA IĞDIR OVASI’NIN ULAŞIM AĞI VE TARİHSEL ÖNEMİ

Öz

Iğdır ili Doğu Anadolu Bölgesi’nin en doğu ucundaki bir çöküntü ovasında kurulmuştur. Doğu Anadolu Bölgesi’nin ortalama 2000 m rakımına oranla Iğdır 850 m rakımla oldukça alçakta bulunmaktadır. Aras Nehri ile sulanan ova bir mikroklima bölgesidir. İnsan yaşamına uygun koşulları sayesinde Mezeolitik ve Neolitik Çağdan itibaren yerleşim gören bölgede Geç Kalkolitik Çağ ve İlk Tunç Çağ boyunca Karaz Kültürü etkileri görülmektedir. Orta ve Geç Tunç Çağında ise bölgede Aras Boyalıları olarak adlandıran bir kültürün varlığı söz konusudur. Bölgede Erken Demir Çağı’na gelindiğinde ise Uruatri ve Nairi beylikleri görülürken, Orta Demir Çağı’nda Urartu Devleti hâkim güçtür. Daha sonra bölge Roma İmparatorluğu, Selçuklu Devletleri ve Osmanlı İmparatorluğu’nun hâkimiyetine girmiştir. Bölgede var olan bu siyasi güçler merkezi otoritelerini güçlendirmek için gelişkin yol ağları kurmuşlardır. Kurmuş oldukları bu yol ağlarını bölgenin topoğrafik şartlarına göre şekillendirmişlerdir. Özellikle Urartular yol inşa faaliyetini bir devlet geleneği şeklinde ele alarak, Tuşpa merkezden Iğdır Ovası’na ve çevresine ulaşan rotalar oluşturmuş veya var olan yol ağlarını tahkim etmiştir.
Çalışmada, Tuşpa’dan kuzeye doğru devam ederek Iğdır iline ulaşan ve Suveren Kalesi üzerinden doğuya ve batıya ayrılan yollar ve bunların tali yolları incelenmiştir. Ayrıca bu yolların üzerindeki arkeolojik merkezler ve yazıtlarda değerlendirilerek tarihlendirmeler yapılmıştır. Yine bu çalışmada yolların ilk ortaya çıkışından günümüze kadarki süreci ele alınmış ve değişiklikler belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Iğdır, Sürmeli Çukuru, Urartu Devleti, Erikuahi Kabilesi, Yol Ağı

Kaynakça

• Arutyunyan Nicolay. V. 1985. Toponimika Urartu, Churrity i Urarty 1 The toponymy of Urartu: Hurrian and Urartian 1. Yerevan: Izdatel’stvo Akademii Nauk Armjanskoj SSR.
• Başgelen, Nezih ve Margaret Payne. 2009. “Körzüt’ten Urartu Dönemi’ne Ait Bir Kale Yazıtı”. ss.125-132) içinde Altan Çilingiroğlu’na Armağan. Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat, Ed., Haluk Sağlamtimur İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Belli, Oktay. 1977. “Urartular Çağında Van Bölgesi Yol Şebekesi”. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul.
• Belli, Oktay. 1989. “Urartu Kalelerindeki Anıtsal Kaya İşaretleri”. Anadolu Araştırmaları 11: 65-121.
• Belli, Oktay. 2009. “Ağrı Dağı Bölgesinin Urartu Krallığı İçin Önemi”. ss. 42-50 içinde II. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu, Ed. Oktay Belli, İstanbul: Doğubayazıt Yayınları.
• Bingöl, Akın. (2014). “Hurri’lerin Siyasi Organizasyonları”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 61: 115-134.
• Bingöl, Akın ve Mustafa Karageçi, 2019. “2017 Yılı Kars - Iğdır İlleri Yüzey Araştırması”. ss.101-114 içinde 36. Araştırma Sonuçları Toplantısı -I- Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bingöl, Burak ve Yavuz Günaşdı, 2024. “Eski Çağ’da Erzurum: Horasan - Köprüköy - Pasinler Yol Ağı Ve Kuzey - Güney Rotaları”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 13(4), 1495-1518.
• Bryer, Anthony and David Winfield, (2022). Karadeniz’in Orta Çağ Dönemi Eserleri ve Topoğrafyası I – II. (Çev. İsmail Köse) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Burney, Charles Allen. 1957. “Urartian Fortresses and Towns in the Van Region”. Anatolian Studies VII: 37-53.
• Burney, Charles. 1966. “First Season of Excavation of the Urartian Citadel of Kayalıdere”. Anatolian Studies 16: 55-111.
• Ceylan, Alpaslan ve Gökhan Kalmış. 2019. “Sürmeli Çukuru’nda Önemli Bir Merkez: Suveren Kalesi ve Yerleşmeleri”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 24: 753-768.
• Ceylan, Alpaslan ve Oktay Özgül. 2018. Eski Çağ'da Iğdır Kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, Alpaslan, Akın Bingöl ve Mustafa Karageçi. 2018. Eskiçağ’da Kars Kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, Alpaslan, Yavuz Günaşdı, İbrahim Üngör ve Burak Bingöl. 2022. “Yüzey Araştırmaları Işığında Iğdır’da Tespit Edilen Arkeolojik Merkezler”. ss. 1 - 44 içinde Iğdır Araştırmaları -I-, Ed. Suna Altan, Ankara: Sonçağ Akademi.
• Ceylan, Alpaslan. 2000. “1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması”. ss.181-192 içinde 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı -II- Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ceylan, Alpaslan. 2001. “1999 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları”. ss. 71-82 içinde 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı -II-. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ceylan, Alpaslan. 2004. “2002 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”. 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı -II- (ss.263-272) içinde. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ceylan, Alpaslan. 2005. “2003 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”. ss. 189-200) içinde 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı -II-, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ceylan, Alpaslan. 2007. “2005 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”. ss.163-182 içinde.24. Araştırma Sonuçları Toplantısı -I-, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ceylan, Alpaslan. 2008. Doğu Anadolu Araştırmaları (Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır) (1998- 2008). Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları.
• Ceylan, Alpaslan. 2015. Doğu Anadolu Araştırmaları-II Erzurum – Erzincan – Kars – Iğdır 2008-2014. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, Nezahat, Oktay Özgül, Akın Bingöl ve Mustafa Karageçi. 2022. “Iğdır İli Ve Çevresinin Eski Çağ Tarihi Üzerine”. ss. 45-70 içinde Iğdır Araştırmaları -I-, Ed. Suna Altan, Ankara: Sonçağ Akademi.
• Clavijo, Ruy Gonzales. 2016. Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat. (Çev., Ömer Rıza Doğrul). İstanbul: Köprü Yayınları.
• Çavuşoğlu, Rafet, Kenan Işık ve Mirjo Salvini. 2010. “New Urartian inscriptions from East Turkey”. Orientalia, 79(1): 36–54.
• Diakonoff, Igor Mikhăilovich and S. M. Kaskhai. 1981. Geographical Names According to Urartian Textes. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.
• Dinçol, Mehmet Ali and Belkıs Dinçol. 1995. “Die Neuen Inschriften und beschrifteteten Bronzefunde aus den Ausgrabungen von den Urartaischen Bmgen von Anzaf”. pp. 23-55)in Studio Historia Ardens, Eds. P. J. van den Hout, J. de Roos, İstanbul.
• Dinçol, Mehmet Ali. 1976. “Die Neuen Urartäischen Inschriften aus Körzüt”. Istanbuler Mitteilungen 26: 19-30.
• Dumlu, Adem ve Burak Bingöl. 2023. “Erzurum/Aşkale Turaç Kaleleri”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 12 (1): 290-313.
• Guarducci, Guido. 2019. Nairi Lands: The ıdentity of the local communities of Eastern Anatolia, South Caucasus and periphery during the Late Bronze and Early Iron Age. A reassessment of the material culture and the socio-economic landscape. Oxford & Philadelphia. Oxbow Books.
• Günaşdı, Yavuz. 2013. “Karasu (Yukarı) Havzasındaki Tarihi ve Arkeolojik Veriler”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Günaşdı, Yavuz. 2016. “Geçitler Ülkesinde önemli bir Urartu Kalesi: Avnik”. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 19: 113-135.
• Işık, Kenan. 2015. Urartu Yazılı Kaynaklarında Geçen Yer Adları Ve Lokalizasyonları. Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Ivanovskiy, A. A. 1911. Po Zakavkaz’ju: Arxeologičeskija nabljudenija i izsledovanija 1893, 1894 i 1896 gg., Materialy po arxeologii Kavkaza VI, Sobrannye ēkspedicijami Imperatorskago Moskovskago Arxeologičeskago Obščestva, snarjažennymi na Vysočajše darovannyja sredstva, Tipografija i Slovolitnja Ottona Osipoviča Gerbeka, Moskva.
• Karageçi, Mustafa ve Akın Bingöl. 2019. “2018 Yılı Kars - Iğdır İlleri Yüzey Araştırması”. ss.63-82) içinde 37. Araştırma Sonuçları Toplantısı -III-, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karageçi, Mustafa, Burak Taşdüvenci ve Dilek Karageçi. 2023. “Iğdır Karakoyunlu’da Yığma Taş Mezarlar (Kurgan Kültürü)”. ss. 1-16 içinde Iğdır Araştırmaları -II-, Ed. Suna Altan ve Ümmü Bulut Keskin, Ankara: Sonçağ Akademi.
• Kırzıoğlu, Mehmet Fahrettin. 1952. Dede-Korkut Oğuznameleri (I. Kitap). İstanbul: Burhanettin Erenler Matbaası.
• Kızılkaya, Oktay. 2013. “XIX. Yüzyılda Revan ve Çevresi”. ss. 637-647 içinde I. Uluslararası Iğdır Sempozyumu Sosyal Bilimler Bildiri Kitabı Ed. Cengiz Atlı, Iğdır: Salkım Söğüt Yayınları.
• Konyar, Erkan. 2008. “Urartu Coğrafyasında "Anıtsal Kaya İşaretleri”: İşlevleri Üzerine Etno-Arkeolojik Bir Yaklaşım”. ss.311-320 içinde Muhibbe Darga Armağanı, Ed. Tarhan T., Tibet A., Konyar E., İstanbul: Sadberk Hanım Müzesi Yayını.
• Konyar, Erkan. 2022. Urartu Aşiretten Devlete. İstanbul: Homer Kitapevi.
• Kökten, İsmail Kılıç. 1943. “Kars’ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”. Belleten VII: 601-613.
• Kökten, İsmail Kılıç. 1948. “Kars’ın Tarih Öncesi”. ss. 194-204 içinde III. Tarih Kurumu Kongresi Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Köroğlu, Kemalettin. 2000. “Urartu Krallığı’nın Kuzey Yayılımı ve Qulha Ülkesinin Tarihi Coğrafyası”. Belleten LXIV(241): 717-741.