BİR TRAJEDİNİN İZİNDE: SAMİPAŞAZADE SEZAİ’NİN ŞÎR’İ VE EDEBÎ ETKİLEŞİMLER

Year 2025, Volume: 13 Issue: 42, 466 - 480

Ayşe Nur Özdemir

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1623515

Abstract

Tiyatro, Batı ile temaslardan sonra, Tanzimat Dönemi’nde Türk edebiyatına giren yeni türlerden biridir. Osmanlı tiyatrosu özellikle Güllü Agop’a verilen imtiyaz ile birlikte telif, tercüme, adaptasyon birçok eserin sahnelenmesiyle bir atılım yapmıştır. Tiyatroyu bütün edebî türlerden üstün tutan Namık Kemal başta olmak üzere Ahmet Mithat Efendi, Abdülhak Hamit Tarhan, Recaizade Mahmut Ekrem, Şemsettin Sami gibi dönemin önemli isimleri telif eserlerle, tiyatroya dair yazdıkları muhtelif yazılarla, farklı etnik kimlikler taşıyan veya azınlık mensubu oyunculara telaffuz dersleri vermek suretiyle Türk tiyatrosuna destek olmuştur.
Bu aydınlardan özellikle Namık Kemal ve Abdülhak Hamit’in etkisinde kalan Tanzimat Dönemi’nin ikinci kuşak isimleri arasında olan Samipaşazade Sezai, 1879 yılında heves ve acemilikle yoğrulan ilk piyesini hatta ilk eserini, Şîr’i yayımlar. Tanzimat Dönemi Türk tiyatrosunun gelişim sürecinde üretilen bu piyes metni, Batılı edebiyat akımlarının etkilerini de barındırmaktadır. Yayımlandığında büyük bir etki uyandırmayan piyes hakkında, Batılı birtakım yazarların tesirinin görüldüğü, Namık Kemal ve Hamit’i taklitten öteye geçemediği yönünde tespitler yapılmıştır. Bu durumun, Sezai’nin ilk dönem yazarlık tecrübesiyle ilişkilendirilebilmesi elbet mümkündür; ancak bu etki ya da taklidin tespit edilen etkilerden daha geniş kapsamlı oluğu da söylenebilir. Eser, Shakespeare’in diğer kimi oyunlarından izler taşısa da özellikle Othello isimli piyesiyle konu, olay örgüsü, kişi kadrosu gibi birtakım yapı unsurları açısından büyük benzerlik gösterir. Bu bağlamda cesaretleri ve göstermiş oldukları kahramanlıklarla ün salan Afgan şehzadesi Şîr ile Venedik devletine hizmet eden Mağripli komutan Othello, büyük bir tutku ve aşk ile bağlandıkları eşlerini, bir iftira sonucu, kendilerini aldattıkları zannıyla öldürecek ve gerçekleri öğrendiklerinde ise intihar edeceklerdir. Söz konusu trajik sonlu olayların kesiştirdiği metinlerde benzer şekilde birçok motifin ortak olduğu görülür. Bu çalışmada Şîr’in içerik, yapı ve üslup açısından etkisinde kaldığını haklı gerekçelerle varsaydığımız Shakespeare’in Othello adlı piyesi ve Namık Kemal’in Vatan yahut Silistre ile Abdülhak Hamit’in Mâcerâ-yı Aşk gibi metinleri arasındaki benzerlikler irdelenecektir. Bu metinlerin Şîr üzerindeki etkilerinin çeşitli düzeyleri; olay örgüsü, tematik bileşenler, kişi kadrosu, dramatik teknikler ve üslup gibi unsurlar açısından değerlendirilecektir. Bu tür bir inceleme ile Tanzimat Dönemi’nde tiyatro türünün ilk basamaklarındaki bir metnin “sentezleyici” niteliklerinin, Batı etkisinin Türk tiyatrosuna kimi yansımalarının ve söz konusu piyesin Türk tiyatrosunun evrimindeki yerinin belirlenmesi hedeflenmektedir.

Keywords

Türk Tiyatrosu, Samipaşazade Sezai, Şîr, William Shakespeare, Namık Kemal, Abdülhak Hamit

IN THE FOOTSTEPS OF A TRAGEDY: SAMİPAŞAZADE SEZAİ’S ŞÎR AND LITERARY INFLUENCES

Abstract

Theater is one of the new genres that entered Turkish literature in the Tanzimat Period after contacts with the West. The Ottoman theater made a breakthrough with the staging of many copyrighted, translated and adapted works, especially with the concession given to Güllü Agop. Holding theater superior to all other literary genres, important figures of the period such as Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Abdülhak Hamit Tarhan, Recaizade Mahmut Ekrem, Şemsettin Sami, and others supported the Turkish theater with copyrighted works, various articles they wrote on theater, and by giving pronunciation lessons to actors of different ethnic identities or members of minorities.
Samipaşazade Sezai, one of the second generation names of the Tanzimat Period, who was particularly influenced by Namık Kemal and Abdülhak Hamit, published his first play, even his first work, Şîr, in 1879, which was mixed with enthusiasm and inexperience. This play text, produced during the development process of the Turkish theater of the Tanzimat Period, also contains the influences of Western literary movements. The play, which did not have a great impact when it was published, has been criticized as being influenced by some Western writers and not going beyond imitating Namık Kemal and Hamit. Of course, it is possible that this situation can be associated with Sezai's early writing experience; however, it can also be said that this influence or imitation is more extensive than the effects identified. Although the work bears traces of some of Shakespeare's other plays, it shows great similarities with Othello in terms of certain structural elements such as subject, plot and cast of characters. In this context, the Afghan prince Şîr, who is famous for his bravery and heroism, and the Maghrebian commander Othello, who serves the Venetian state, kill their wives, to whom they are affiliated with great passion and love, as a result of a slander, thinking that they are cheating on them, and commit suicide when they learn the truth. Similarly, many motifs are common in the texts intersected by these tragic events. In this study, the similarities between Shakespeare's Othello, which we justifiably assume that Şîr is influenced by in terms of content, structure and style, and texts such as Namık Kemal's Vatan yahut Silistre and Abdülhak Hamit's Mâcerâ-yı Aşk will be analyzed. The various levels of influence of these texts on Şîr will be evaluated in terms of plot, thematic elements, cast of characters, dramatic techniques and style. With this kind of analysis, it is aimed to determine the “synthesizing” qualities of a text in the first steps of the theater genre in the Tanzimat Period, some reflections of Western influence on Turkish theater, and the scope of the play in question in the evolution of Turkish theater.

Keywords

Turkish Theater, Samipaşazade Sezai, Şîr, William Shakespeare, Namık Kemal, Abdülhak Hamit

References

• Abdülhak Hâmid Tarhan Tiyatroları 7. 2002. Haz. İnci Enginün. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Dayanç, Muharrem. 2009. “Yeni Kitap” Dergisinde On Yazar-On Mülakat. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Enginün, İnci. 2008. Türkçede Shakespeare. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Enginün, İnci. 2010. Yeni Türk Edebiyatı Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Es, Hikmet Feridun. 2009. Tanımadığımız Meşhurlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Güven, Güler. 2009. Sami Paşazade Sezayi ve Eserleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kerman, Zeynep. 2009. “Sâmipaşazâde Sezâi”. ss. 77-78 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 36. İstanbul: TDV Yayınları.
• M. Salahattin. 1927a. “Samipaşazade Sezai Bey’in Yalısında Bir Saat”. Yeni Kitap 6: 2-7.
• M. Salahattin. 1927b. “Üstad-ı Azam Abdülhak Hamit’in Nezdinde Bir Saat”. Yeni Kitap 7: 2-7.
• Namık Kemal Gülnihal, Akif Bey. 2012. Haz. Mehmet Fazıl Gökçek. İstanbul: Özgür Yayınları.
• Namık Kemal’in Husûsî Mektupları II. 2013. Haz. Fevziye Abdullah Tansel. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Namık Kemal Vatan yahut Silistre, Zavallı Çocuk, Karabela. 2016. Haz. Mehmet Fazıl Gökçek. İstanbul: Özgür Yayınları.
• Samipaşazade Sezai Bütün Eserleri 1. 2017. Haz. Zeynep Kerman. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sazyek Hakan ve Sazyek Esra. 2008. Yeni Türk Edebiyatında Önsözler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Shakespeare, William. 2021. Othello. Çev. Bülent Bozkurt. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Shakespeare, William. 2024a. Hamlet. Çev. Sabahattin Eyüboğlu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Shakespeare, William. 2024b. Macbeth. Çev. Sabahattin Eyüboğlu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Shakespeare, William. 2024c. Romeo ve Juliet. Çev. Özdemir Nutku. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Şehsuvaroğlu, Halûk Y. 6 Mayıs 1950. “Sami paşazade Sezai bey IV”. Akşam 11339: 5.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. 1988. 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Tansel, Fevziye Abdullah. 1958. “Samî Paşazâde Sezai”. Türkiyat Mecmuası 13: 1-30.
• Tuğcu, Emine. 2018. “Bir Osmanlı ve Bir Çerkes: Sergüzeşt Romanında Özgürlüğün Bedeli”. Bilig 86: 45-64.