ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDEN OSMANLI TÜRKÇESİNE GEÇİŞİ TANIKLAYAN BİR İLMİHÂL

Year 2025, Volume: 13 Issue: 43, 65 - 83, 15.06.2025

Hasan Karaca

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1594601

Abstract

İlmihâller, gündelik hayata dair temel dinî bilgiler barındıran eserlerdir. Bu çalışmaya konu olan mensur ilmihâl, Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bölümünde 5625 demirbaş numarasıyla kayıtlıdır. Toplam 36 varaktan oluşan eser, kendi içinde üç bölüme ayrılmaktadır: birinci bölümde temel dinî kavramlar, iman ve İslam’ın şartlarından, ikinci bölümde elli dört farzdan, üçüncü bölümde imansız ölmenin sebeplerinden bahsedilmektedir. Metindeki dudak uyumunun durumu ve diğer dil özellikleri, eserin telif tarihi olarak Eski Anadolu Türkçesi ile Osmanlı Türkçesi özelliklerini bir arada bulunduran 17. yüzyılı işaret etmektedir. Eski Anadolu Türkçesinden sonra düz şekilleri de ortaya çıkmış olan -dIr bildirme eki, -nIn ilgi hâli eki, -ım, -im teklik birinci şahıs iyelik eki, birinci ve ikinci şahıs çekimlerinde -dI öğrenilen geçmiş zaman eki, -dIkdA zarf-fiil eki, -sız, -siz isimden isim yapım eki, -lı, -li isimden isim yapım eki; yuvarlak şekli ortaya çıkmış olan -muş, -müş öğrenilen geçmiş zaman eki, bazı kullanımlarda damak ŋ’sinin normal diş n’sine dönüşmesi, -AcAk gelecek zaman eki, bazı sözcüklerin eski şekilleriyle eş zamanlı kullanılması, eserdeki 17. yüzyıl Osmanlı Türkçesine; yuvarlak biçimli -up, üp zarf-fiil eki, -ur ür geniş zaman eki, -dur, -dür fiilden fiil yapım eki; düz biçimli teklik üçüncü şahıs iyelik eki, -ncı, -nci isimden isim yapım eki, -Am teklik birinci şahıs ek-fiil geniş / şimdiki zaman eki, -n belirtme durum eki, başta t sesinin korunması, “o” işaret sıfatının “ol” şeklinde kullanılması, söz varlığına dair bazı sözcüklerin yuvarlak kullanımı, Eski Anadolu Türkçesine tanıklık eden özelliklerdir. Eser, genel olarak kısa, öz, sade, anlaşılır bir dil ve anlatıma sahiptir. Bu çalışma söz konusu eserin transkripsiyonlu çevirisi, yazım özellikleri, dil incelemesi ve tıpkıbasımından oluşmaktadır.

Keywords

ilmihâl , yazma eser , Türk dili , Osmanlı Türkçesi , Eski Anadolu Türkçesi

A CATECHİSM TEXT REFLECTİNG THE TRANSİTİON FROM OLD ANATOLİAN TURKİSH TO OTTOMAN TURKİSH

Abstract

Catechisms (İlmihâls) are works that contain fundamental religious knowledge relevant to daily life. The prose catechism examined in this study is registered under inventory number 5625 in the Manuscripts Donation Section of the Süleymaniye Library. The work consists of a total of 36 folios and is divided into three sections: the first section discusses basic religious concepts, the pillars of faith, and the conditions of Islam; the second section addresses the fifty-four obligatory acts; and the third section examines the causes of dying without faith. The linguistic features, including the state of labial harmony, indicate that the text likely dates to the 17th century, a period characterized by a mixture of Old Anatolian Turkish and Ottoman Turkish features. Following Old Anatolian Turkish, various suffixes emerged in their plain forms, including the evidential suffix -dIr, the genitive case suffix -nIn, the first-person singular possessive suffixes -ım, -im, the reported past tense suffix -dI used in first and second person conjugations, the adverbial participle suffix -dIkdA, and the noun-deriving suffixes -sız, -siz, -lı, -li. Rounded forms also emerged, such as the reported past tense suffix -muş, -müş, the transformation of the nasal ŋ to n in certain usages, the future tense suffix -AcAk, and the simultaneous use of some words in both their old and new forms, all of which reflect characteristics of 17th-century Ottoman Turkish.
Additionally, features indicative of Old Anatolian Turkish include the rounded adverbial participle suffixes -up, -üp, the present tense suffixes -ur, -ür, the verb-deriving suffixes -dur, -dür, the plain form of the third-person singular possessive suffix, the noun-deriving suffixes -ncı, -nci, the copula suffix -Am for the first-person singular in the present/simple present tense, the accusative suffix -n, the preservation of the initial t sound, the use of 'ol' instead of the demonstrative adjective 'o' and the rounded pronunciation of certain lexical items. This study includes a transcribed translation, an analysis of the manuscript's writing features, a linguistic review, and a facsimile reproduction of the original text.

Keywords

catechism , manuscript , Turkish language , Ottoman Turkish , Old Anatolian Turkish

References

• Arpaguş, Hatice Kelpetin. 2000. “İlmihâl”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22, 139-141. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aslan, Ahmet Turan. 2012. “Vasiyetnâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42, 556-558. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Demir, Nurettin ve Yılmaz, Emine. 2000. “Osmanlı Türkçesi”. Türkler. 11, 475-488. Yeni Türkiye Yayınları.
• Develi, Hayati. 1998. “18. Yüzyıl Türkiye Türkçesi Üzerine”. Doğu Akdeniz Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1, 27-36.
• Ergin, Muharrem. 1999. Osmanlıca Dersleri. Boğaziçi Yayınları.
• Gülsevin, Gürer. 2007. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güngör, Okan Celal ve Bekar, Beytullah. 2023. "Eger Ṣorsalar Kim Müslimān Mısın? Başlıklı Bir İlmihâl Metni Üzerine Dil İncelemesi". HUMANITAS - Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 11(22), 179-202. https://doi.org/10.20304/humanitas.1281828
• Kara, İsmail (Haz.). 2019. Mızraklı İlmihâl. Dergâh Yayınları.
• Karaca, Mehmet Mustafa. 2021. “Tarihî Türkçe Metinlerde Farsça İzafet ve Atıf Tamlamalarında Görülen Dudak Uyumu ve Çeviri Yazı Üzerine Birkaç Öneri”. Türkiyat Mecmuası-Journal of Turkology 31, 115-130. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.984104
• Kartallıoğlu, Yavuz. 2007. "Tanzimat gramerlerinde bazı eklerin imlası ve dudak uyumu ile ilgili uyarılar". Bilig, 43, 85-106. Küçük, Serhat. 2015. Kitâb-ı Güzîde: Akâidü’l-İslâm. Kesit Yayınları.
• Mum, Cafer. 2003. “Halepli Edîb Dîvânı'na Göre XVIII. Yüzyıl Türkçesinin Bazı Fonolojik Özellikleri”. Bilig, 27, 51-70.
• Süslü, Zahir. 2019. "Ali Efendi’nin Manzûm İlmihâli". Uluslararası Ekonomi Siyaset İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 2(3), 165-183.
• Şahin, Hatice 2011. Eski Anadolu Türkçesi. Akçağ.
• Timurtaş, F. Kadri. 1961. “Şeyhî ve Çağdaşlarının Eserleri Üzerinde Gramer Araştırması II”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 53-136.
• Yücel Özezen, Muna. 2018. “Türkçede Zarf-Fiiller ve Zarf-Fiillerde Yapılaşma Süreçleri”. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24 (1), 79-97.
• Yücel, Bilâl. 1997. “Adnî Receb Dede'nin Tasavvuf Manzumesinde XVII. Yüzyıl Türkçesi Özellikleri”. Türklük Bilimi Araştırmaları, 4, 57-98.