SİVİL-ASKER İLİŞKİLERİNİN KURAMSAL TEMELLERİ VE TÜRKİYE'DE 1960 DARBESİ ÖRNEĞİ

Year 2025, Volume: 13 Issue: 44, 171 - 201, 15.09.2025

Olkan Senemoğlu , Şeyda Bükrücü Kazkondu

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1677368

Abstract

Bu çalışma, Türkiye’deki sivil-asker ilişkilerinin tarihsel ve yapısal olarak çok katmanlı doğasını, 27 Mayıs 1960 Askerî Darbesi örneği üzerinden kuramsal bir analizle ele almaktadır. Literatürde öne çıkan beş temel kuram -Huntington’ın Kurumsal Ayrım Kuramı, Janowitz’in Profesyonel Asker Kuramı, Schiff’in Uyum Kuramı, Feaver’ın Vekâlet Teorisi ve Bland’in Paylaşılan Sorumluluk Kuramı- öncelikle teorik olarak incelenmiş, ardından bu kuramların Türkiye bağlamındaki açıklayıcılık kapasitesi değerlendirilmiştir. Her bir kuram, sivil-asker ilişkilerini siyasal otoritenin meşruiyeti, askerî sadakat, kurumsal denetim mekanizmaları ve kültürel/toplumsal uyum eksenlerinde farklı kavramsal bir anlayışla analiz etmektedir. Ancak Türkiye gibi askerî bürokrasinin sadece teknik değil aynı zamanda ideolojik bir rol üstlendiği modernleşmesini geç tamamlamış ve sekülerleşmeyi yukarıdan aşağıya gerçekleştirmiş bir ülkede, bu kuramların açıklayıcılığı sınırlı kalmaktadır. Zira bu kuramların büyük kısmı Batı tipi oturmuş demokratik rejimlerin koşullarına dayanmaktadır. Makale, 1960 Askerî Darbesi öncesinde Demokrat Parti iktidarının uygulamaları, ordu içinde gelişen huzursuzluklar ve toplumsal kutuplaşma üzerinden yukarıda anılan kuramların Türkiye bağlamında ne ölçüde işlevsel olduğunu ampirik örneklerle tartışmaktadır. Feaver’ın “shirking” ve “monitoring” kavramları İnönü’ye yapılan darbe teklifinden DP’nin ordu üzerindeki denetim mekanizmalarına kadar birçok gelişmeyi açıklamada kullanılmış; Schiff’in kuramsal uyum vurgusu ordu, sivil elitler ve halk arasındaki meşruiyet uzlaşısının nasıl bozulduğunu göstermede yararlı olmuştur. Janowitz’in sivil-toplumsal entegrasyon vurgusu DP’nin halkla bütünleşen dini politikalarının ordu tarafından “tehdit” olarak algılanmasının ardındaki sosyolojik dinamikleri açımlamaktadır. Çalışma, bu kuramsal yaklaşımların Türkiye örneğinde neden yetersiz kaldığını göstererek, sivil-asker ilişkilerini anlamada sadece kurumsal denetim ya da yasal çerçeveye değil aynı zamanda tarihsel kimlikler, ideolojik çatışmalar ve toplumun askerî aktörleri nasıl algıladığı gibi kültürel kodlara da odaklanılması gerektiğini ileri sürmektedir. Bu çalışma, Türkiye’de sürdürülebilir demokratik sivil-asker ilişkilerinin kurulmasının yalnızca anayasal düzenlemelere değil kurumsal güven inşası, karşılıklı sorumluluk bilinci ve askerî reformların toplum nezdinde meşrulaştırılması gibi çok boyutlu bir yaklaşıma dayandığını savunmaktadır.

Keywords

Sivil-Asker İlişkileri , 1960 Askerî Darbesi , Kurumsal Denetim , Profesyonellik ve Sadakat , Uyum ve Siyasal Meşruiyet.

THEORETICAL FOUNDATIONS OF CIVIL-MILITARY RELATIONS AND THE CASE OF THE 1960 COUP IN TURKIYE

Abstract

This study examines the historically and structurally multilayered nature of civil-military relations in Turkey through a theoretical analysis centered on the May 27, 1960 military coup. Five major theories that stand out in the literatüre -Huntington’s Institutional Distinction Theory, Janowitz’s Professional Soldier Theory, Schiff’s Concordance Theory, Feaver’s Agency Theory, and Bland’s Shared Responsibility Theory- are first analyzed theoretically, and then their explanatory capacity in the Turkish context is evaluated. Each theory analyzes civil-military relations through a distinct conceptual framework based on the legitimacy of political authority, military loyalty, institutional control mechanisms, and cultural/social cohesion. However, in a country like Turkey—where the military bureaucracy has played not only a technical but also an ideological role, where modernization occurred late, and where secularization was implemented top-down—these theories fall short of providing comprehensive explanations. This limitation stems from the fact that most of these theories are built upon the conditions of consolidated Western democracies. The article critically discusses how these theories function in explaining developments in the Turkish context by examining the practices of the Democrat Party (DP) government prior to the 1960 coup, unrest within the military, and the deepening of societal polarization. Feaver’s concepts of “shirking” and “monitoring” are employed to explain events ranging from the coup proposal made to İnönü to the DP’s mechanisms of military oversight. Schiff’s emphasis on institutional concordance is used to illustrate how the consensus among the military, civilian elites, and the public was gradually undermined. Janowitz’s focus on civil-societal integration sheds light on the sociological dynamics behind the military’s perception of the DP’s religiously oriented policies as a threat. By demonstrating the inadequacies of these theoretical frameworks in the Turkish case, the study argues that understanding civil-military relations requires not only a focus on institutional arrangements and legal frameworks but also attention to historical identities, ideological cleavages, and the cultural codes through which society perceives military actors. The study concludes that establishing sustainable and democratic civil-military relations in Turkey depends not only on constitutional arrangements, but also on building institutional trust, fostering a sense of mutual responsibility, and legitimizing military reforms in the eyes of the public—all of which require a multidimensional approach.

Keywords

Civil-Military Relations , 1960 Military Coup , Institutional Control , Professionalism and Loyalty , Concordance and Political Legitimacy.

References

• Ahmad, Feroz. 2014. Bir Kimlik Peşinde Türkiye (5th ed., Trans. Sedat Cem Karadeli, Eds. Sacit Kutlu & Aslı Yalkut). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Akyürek, Salih, Serap, Koydemir, Atalay, Esra and Bıçaksız, Adnan. 2014. Sivil-Asker İlişkileri ve Ordu-Toplum Mesafesi. Ankara: Bilgesam Yayınları.
• Alabarda, Yusuf. 2016. “Demokratik Sivil-Asker İlişkileri Kapsamında TSK’nın Dönüşümü”. Liberal Düşünce, 84, 5–17.
• Ateş, Barış. 2022. “A Sociological Study of The Military Profession in Turkey: Profession, Duty, Or Lifestyle?”, İstanbul University Journal of Sociology 42(1): 21–44.
• Aydemir, Şevket Süreyya. 1969. Menderes’in Dramı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Bağlum, Kemal. 1991. Anıpolitik (1945–1960) (1st ed.). Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Balcı, Ali. 2015. Dış Politikada Hesaplaşmak: Ak Parti, Ordu ve Kemalizm. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• Başgil, Ali Fuat. 2017. 27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri (7th Ed., Trans. Cemal Aydın). İstanbul: Yağmur Yayınevi.
• Beetham, David and Boyle, Kevin.1998. Demokrasinin Temelleri (Trans. Vahit Bıçak, 1st Ed.). Ankara: Liberte Yayınları.
• Born, Hans. 2017. Silahlı Kuvvetlerin Demokratik Kontrolü. In G. Caforio (Ed.), Askeri Sosyoloji (Trans. Eds. Zafer Uzun & Hakan Bayramlık). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Coletta, Damon and Crosbie, Thomas, 2022. “Janowitz and Huntington—Better together: A response”. Armed Forces & Society, 48(3), 723–729.
• Çelikoğlu, A. 2017. Bir Darbeci Subayın Anıları (27 Mayıs Öncesi ve Sonrası) (2nd Ed., Ed. Ergin Konuksever). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çemrek, Mehmet and Uluer, Ayşegül Gülizar. 2018. Demokrat Parti Dönemi Türkiye’de İç Politika (1950–1960). In A. Çaylak & S. A. Avcu (Eds.), Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’nin Siyasal Hayatı içinde (2nd ed.). Ankara: Savaş Yayınevi.
• Çilliler, Yavuz. 2016. “Popular Determinant On Civil-Military Relations in Turkey”. Arab Studies Quarterly, 38(2), 500–520.
• Dahl, Robert. 2000. On Democracy. New Haven: Yale University Press.
• Deniş, Halil Emre. 2021. “27 Mayıs 1960 Darbesi Sürecinde Akis Dergisi’nin Tutumu”. İnsan&İnsan, 8(29), 31-48.
• Demir, Fatih. 2019. Ordunun Sivil Kontrolü: Kuramsal Çerçeve ve Seçilmiş Ülkeler. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Demirel, Taner. 2016. Türkiye’nin Uzun On Yılı: Demokrat Parti İktidarı ve 27 Mayıs Darbesi (2nd Ed.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Doğru, Osman. 1998. 27 Mayıs Rejimi: Bir Darbenin Hukuki Anatomisi (1st ed.). Ankara: İmge Kitabevi.
• Dündar, Seyhan. 1966. Gölgedeki Adam. İstanbul: Uycan Matbaası.
• Er, Ahmet. 2000. Hatıralarım ve Hayatım: 27 Mayıs’tan 12 Eylül’e. Ankara: Biltek Yayınları.
• Eroğul, Cem. 2014. Demokrat Parti: Tarihi ve İdeolojisi (1st Ed.). İstanbul: Yordam Kitap.
• Ertürk, Yaşar. 2023. 27 Mayıs 1960 Askeri Darbesi, Darbe Sürecinde Silahlı Kuvvetler İçindeki Bölünme ve Rekabet. Türk Dünyası Araştırmaları 134(264): 1-42.
• Feaver, Peter 2000. Armed Servants: Agency, Oversight, And Civil-Military Relations. Cambridge: Harvard University Press.
• Feaver, Peter 1998. “Cirisis as Shirking: An Agency Explanation of the Souring of America Civil-Military Relations”, Armed Forces & Society, Volume. 24, Issue. 3.
• Feaver, Peter. 1996. “The Civil-Military Problematique: Huntington, Janowitz, and the Question of Civilian Control”, Armed Forces and Society, Vol.23, No.2, p. 149-178.
• Grigoriadis, I. N. (2014). Kutsal sentez: Yunan ve Türk milliyetçiliğine dini aşılamak (Trans. İdil Çetin, 1st ed.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Heper, Metin. 2015. Türkiye’de Devlet Geleneği (5th Ed.). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Heywood, Andrew (2015). Siyasetin Temel Kavramları (Trans. Hayrettin Özler, 2nd ed.). Ankara: Adres Yayınları.
• Huntington, Samuel. 1957. The Soldier And The State: The Theory And Politics Of Civil-Military Relations. Cambridge: Harvard University Press.
• Huntington, Samuel. 1973. “After containment: The functions of the military establishment”. The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, 406(1), 1–16.
• Huntington, Samuel. 1995. “Reforming Civil-Military Relations”. Journal of Democracy, 6(4), 9–17.
• İnce, Müslüm. 2016. Darbeler ve Demokrasi. İstanbul: Ozan Yayıncılık.
• Janowitz, Morris. 1964. “The Military In The Political Development Of New Nations”. Bulletin of the Atomic Scientists, 20(8), 6–10.
• Janowitz, Morris. 1971. The Professional Soldier: A Social And Political Portrait. New York: The Free Press.
• Kabasakal, Mehmet (Ed.). 2016. Türkiye'de Siyasal Yaşam: Dün, Bugün, Yarın. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kaçmazoğlu, H Bayram. 2012. Demokrat Parti Dönemi Toplumsal Tartışmaları (1st Ed.). İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Kara, İsmail. 1985. “Cumhuriyet Türkiyesi’nde Dinî Yayıncılığın Gelişimi Üzerine Birkaç Not”. Toplum ve Bilim, 29/30, 153–179.
• Karadağ, Ahmet. 2015. Sivil-Asker İlişkileri. In A. Karadağ (Ed.), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Hayat (2nd ed.). Malatya: Bilsam Yayınları.
• Karpat, Kemal H. 2010. Türk Demokrasi Tarihi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kümmel, Gerhard. 2002. “The military and its civilian environment: Reflections on a theory of civil-military relations”. Connections, 1(4), 63–82. https://doi.org/10.11610/Bağlantılar.01.4.06.
• Madanoğlu, Cemal. 2011. Korgeneral Cemal Madanoğlu’nun Anıları (Derleyen: Halim Tugay Madanoğlu, Sunuş: Doğu Perinçek). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Maigre, Merle. 2009. “Theories of Civil-Military Relations”. Website: https://acrobat. adobe. com/id/um. aaid: sc: EU: d8964702-c0cc-4195-a802-7d581 526db46.
• Meşe, Osman. 2017. Sivil-Asker İlişkilerinin Demokratikleşmesi: Türk Sivil-Asker İlişkilerinde Demokratik Kontrol-Askeri Etkililik (1st Ed.). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.