Bilişsel Esneklik ve Algılanan Stres: Başa Çıkma Tarzlarının Aracı Etkisinin İncelenmesi

Year 2025, Volume: 12 Issue: 3, 523 - 544, 30.09.2025

Kader Türk , Esef Ercüment Yerlikaya

https://doi.org/10.31682/ayna.1701788

Abstract

Bu çalışmanın amacı stresle başa çıkma tarzlarının, bilişsel esneklik ve algılanan stres arasındaki ilişkideki aracı rolünü incelemektir. Bu amaçtan hareketle kolay ulaşılabilir örnekleme yöntemi ile seçilmiş, yaşları 18 ve 58 arasında değişen toplam 383 katılımcıya ulaşılmıştır. Katılımcıların sosyodemografik bilgileri, araştırmacı tarafından oluşturulan Kişisel Bilgi Formu ile elde edilmiştir. Ek olarak Bilişsel Esneklik Envanteri (BEE), Algılanan Stres Ölçeği (ASÖ) ve Stresle Başa Çıkma Tarzları Ölçeği’nden (SBÇTÖ) oluşan form çalışma grubuna çevrimiçi ortamda sunulmuştur. Araştırma verileri, Pearson Momentler Çarpımı Korelasyon Analizi ve Yapısal Eşitlik Modellemesi (YEM) teknikleri kullanılarak analiz edilmiştir. Verilerin analizi SPSS 23 ve AMOS 22 programları aracılığıyla yapılmıştır. Yapılan analizler sonucunda, bilişsel esneklik ile algılanan stres arasında ve bilişsel esneklik ile pasif başa çıkma arasında negatif yönde anlamlı ilişkiler saptanırken bilişsel esneklik ile aktif başa çıkma arasında pozitif yönde anlamlı ilişki saptanmıştır. Aracılık analizi sonucunda, bilişsel esneklik ile algılanan stres arasındaki ilişkide başa çıkma tarzlarının tam aracı role sahip olduğu görülmüştür. Araştırma bulguları, ulusal ve uluslararası alanyazın ışığında irdelenmiş ve ileride yapılacak çalışmalar için önerilerde bulunulmuştur.

Keywords

Bilişsel esneklik , Stresle başa çıkma tarzları , Algılanan Stres , Aracı rol

Cognitive Flexibility and Perceived Stress: Examining the Mediating Effect of Coping Styles

Abstract

The aim of this study is to examine the mediating role of stress coping styles in the relationship between cognitive flexibility and perceived stress. Based on this purpose, a total of 383 participants aged between 18 and 58 were reached, using a convenience sampling method. Sociodemographic information of the participants was obtained through the personal information form created by the researcher. Additionally, the form, which consists of the Cognitive Flexibility Inventory (CEE), Perceived Stress Scale (PSS), and Stress Coping Styles Scale (CPST), was presented to the working group online. The data obtained from the study were analyzed using Pearson Product Moment Correlation Analysis and Structural Equation Modeling (SEM) techniques. Data analysis was done through SPSS 23 and AMOS 22 programs. As a result of the analyses, the association between cognitive flexibility and perceived stress was negative. Moreover, cognitive flexibility showed a significant negative relationship with passive coping and a significant positive relationship with active coping. As a result of the mediation analysis, it was observed that coping styles fully mediated the relationship between cognitive flexibility and perceived stress. The research findings were discussed in the light of national and international literature and suggestions were made for future studies.

Keywords

Cognitive flexibility , Perceived stress , Ways of coping , Mediating role

References

• Afsahar, H., Roohafza, H. R., Hassanzadeh Keshteli, A., Mazaheri, M., Feizi, A. ve Adibi, P. (2015). The association of personality traits and coping styles according to stress level. Journal of Research in Medical Sciences, 20(4), 353–358. https://doi.org/10.4103/1735-1995.158255
• Altunkol, F. (2011). Üniversite öğrencilerinin bilişsel esneklikleri ile algılanan stres düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Çukurova Üniversitesi.
• Asıcı, E. ve Sarı, H. İ. (2021). The mediating role of coping strategies in the relationship between cognitive flexibility and well-being. International Journal of Scholars in Education, 4(1), 38–56. https://doi.org/10.52134/ueader.889204
• Baltaş, Z. ve Baltaş, A. (2018). Stres ve başa çıkma yolları (32. Basım). Remzi Kitabevi.
• Bedel, A., & Ulubey, E. (2015). Ergenlerde başa çıkma stratejilerini açıklamada bilişsel esnekliğin rolü. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 14(55), 291-300. https://doi.org/10.17755/esosder.91623
• Cannon, W. B. (1963). The Wisdom of the Body (Revised and enlarged ed.). W. W. Norton & Company, Inc. (1952)
• Carver, C. S. ve Scheier, M. (2003). Optimism. İçinde S. J. Lopez ve C. R. Snyder (Edl.), Positive Psychological Assessment: A Handbook of Models and Measures (ss. 75-89). American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/10612- 005
• Cheng, C. ve Cheung, M. W. L. (2005). Cognitive processes underlying coping flexibility: Differentiation and integration. Journal of Personality, 73(4), 859-886. https://doi.org/10.1111/j.1467-6494.2005.0033l.x
• Cheng, C., Lau, H. P. B. ve Chan, M. P. S. (2014). Coping flexibility and psychological adjustment to stressful life changes: A meta-analytic review. Psychologial Bulletin, 140(7), 1582–1607. https://doi.org/10.1037/a0037913
• Choi, M. K. (2003). Symptoms, depression, and coping behaviors of university students (abstract). Taehan Kanho Hakhoe Chi., 33(3), 433-439. https://doi.org/10.4040/jkan.2003.33.3.433
• Cohen, S., Kamark, T. ve Mermelstein, R. (1983). A global measure of perceived stress. Journal of Health and Social Behavior, 24(4), 385. https://doi.org/10.2307/2136404
• Cohen, S., Kessler, R. C. ve Gordon, L. U. (1995). Measuring stress: A guide for health and social scientists (1 st ed). Oxford University Press.
• Coyne, J. C. ve Holroyd, K. (1982). Stress, coping and illness: A translational perspective. İçinde T. Millon, C. Green ve R. Meagher (Edl.), Handbook of Clinical Health Psychology (ss. 103-127). Plenum Press.
• Dennis, J. P. ve Vander Wal, J. S. (2010). The cognitive flexibility inventory: Instrument development and estimates of reliability and validity. Cognitive Therapy and Research, 34(3), 241-253. https://doi.org/10.1007/s10608-009-9276-4
• Demirtaş, S. A. (2019). Üniversite öğrencilerinin stresle başa çıkma stratejileri: bilişsel esneklik ve öz-düzenlemenin rolü. Turkish Studies Social Sciences, 14(3), 447- 464. https://doi.org/10.29228/TürkçeÇalışmalar.22480
• Dickerson, S. S. ve Kemeny, M. E. (2004). Acute stressors and cortisol responses: A theoretical integration and synthesis of laboratory research. Psychological Bulletin, 130(3), 355–391. https://doi.org/10.1037/0033-2909.130.3.355
• Doğan-Laçin, B. G. ve Yalçın, İ. (2019). Üniversite öğrencilerinde öz-yeterlilik ve stresle başa çıkma stratejilerinin bilişsel esnekliği yordama düzeyleri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 34(2), 358-371. https//doi.org/10.16986/HUJE.2018037424
• Ehlers, A. ve Clark, D. M. (2000). A cognitive model of posttraumatic stress disorder. Behaviour Research and Therapy, 38(4), 319–345. https://doi.org/10.1016/S0005-7967(99)00123-0
• Ellis, A. E. (1997). Using rational emotive behavior therapy techniques to cope with disability. Professional Psychology: Research and Practice, 28(1), 17-22. https://doi.org/10.1037/0735-7028.28.1.17
• Folkman, S. ve Lazarus, R.S. (1985). If it changes it must be a process: Study of emotion and coping during three stages of a college examination. Journal of Personality and Social Psychology, 48(1), 150-170. https://doi.org/10.1037/0022-3514.48.1.150
• Gürbüz, S. (2021). Amos ile yapısal eşitlik modellemesi: Temel ilkeler ve uygulamalı analizler (1.bs.). Seçkin Yayıncılık.
• Hancıoğlu, Y. (2017). Üniversite öğrencilerinin algıladıkları stres düzeyleri ile stresle başa çıkma tarzları arasındaki ilişkinin incelenmesi Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 15(1), 130-149. https://doi.org/10.11611/yead.270449
• Han, D. H., Park, H. W., Koe, B. S. ve Zaichkowsy L. (2011). Performance enhancement with low stress and anxiety modulated by cognitive flexibility. Korean Neuropsychiatric Association, 8(3), 221-226. https://doi.org/10.4306/pi.2011.8.3.221
• Harrington, R. (2013). Stress, health and well-being: Thriving in the 21st century. Wadsworth, Cengage Learning.
• Ionescu, T. (2012). Exploring the nature of cognitive flexibility. New Ideas in Psychology, 30(2), 190-200. https://doi.org/10.1016/j.newideapsych.2011.11.001
• Johnson, B. T. (2016). The relationship between cognitive flexibility, coping, and symptomatology in psychotherapy [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marquette Üniversitesi.
• Kaya, M., Genç, M., Kaya, B. ve Pehlivan, E. (2007). Tıp fakültesi ve sağlık yüksekokulu öğrencilerinde depresif belirti yaygınlığı, stresle başa çıkma tarzları ve etkileyen faktörler. Türk Psikiyatri Dergisi, 18(2), 137-146. https://www.turkpsikiyatri.com/Summary?Id=693
• Koç, G. G. (2020). Bilişsel esneklik ve psikolojik dayanıklılık ile stresle başa çıkma arasındaki ilişkinin incelenmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Sakarya Üniversitesi.
• Lazarus, R. S. (1999). Stress and emotion: A new synthesi (1 st. ed). Springer Publishing Company.
• Lazarus, R. S. ve Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping (1 st ed.). pringer Publishing Company.
• Martin, M. M. ve Rubin, R. B. (1995). A new measure of cognitive flexibility. Psychological Reports, 76(2), 623-626. https://doi.org/10.2466/pr0.1995.76.2.623
• Matud, M. P. (2004). Gender differences in stress and coping styles. Personality and Individual Differences, 37(7), 1401–1415. https://doi.org/10.1016/j.paid.2004.01.010
• Ohira, H., Matsunaga, M., Kimura, K., Murakomi, H., Osumi, T., Isowa, T., Fukuyama, S., Shinoda, J. ve Yamada, J. (2011). Chronic stress modulates neural and cardiovascular responses during reversal learning. Neuroscience, 193, 193-204. https://doi.org/10.1016/j.neuroscience.2011.07.014
• Örücü, M. (2005), The effects of stress management training program on perceived stress, self-efficacy and coping styles of university students [Yayımlanmamış Doktora tezi]. Orta Doğu Teknik Üniversitesi.
• Özden, Ç. E. (2010). Polis meslek yüksek okulu öğrencilerinde algılanan stres düzeyi ile stresle başa çıkma stilleri arasındaki ilişkinin incelenmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Park, C. L. ve Adler, N. E. (2003). Coping style as a predictor of health and well-being across the first year of medical school. Health Psychology, 22(6), 627–631. https://doi.org/10.1037/0278-6133.22.6.627
• Penland, E. A., Masten, W. G., Zelhart, P., Fournet, G. P. ve Callahan, T. A. (2000). Possible selves, depression and coping skills in university students. Personality and Individual Differences, 29(5), 963-969. https://doi.org/10.1016/S0191-8869(99)00247-0
• Ptacek, J. T., Smith, R. E. ve Zanas, J. (1992). Gender, appraisal, and coping: A longitudinal analysis. Journal of Personality, 60(4), 747–770. https://doi.org/10.1111/j.1467-6494.1992.tb00272.x
• Rademacher, L., Salch, A., Kalisch, R. ve Hermann, D. (2022). Individual differences in resilience to stress are associated with affective flexibility. Psychological Research, 86(7), 2031–2045. https://doi.org/10.1007/s00426-022-01779-4
• Sapmaz, F. ve Doğan, T. (2013). Bilişsel esnekliğin değerlendirilmesi: Bilişsel esneklik envanteri Türkçe versiyonunun geçerlik ve güvenirlik çalışmaları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 46(1), 143-161. https://doi.org/10.1501/Egifak_0000001278
• Savcı, M. Ve Aysan, F. (2014). Üniversite öğrencilerinde algılanan stres düzeyi ile stresle başa çıkma stratejileri arasındaki ilişki. Uluslararası Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 2014(3), 4-56 https://doi.org/10.11611/yead.270449
• Selye, H. (1976). The Stress of Life (2. Basım). McGraw-Hill. (1956)
• Şahin, N. H. ve Durak, A. (1995). Stresle başa çıkma tarzları ölçeği: üniversite öğrencileri için uyarlanması. Türk Psikoloji Dergisi, 10(34), 56-73.
• Tabachnick, B. G. ve Fidell, L. S. (2013). Using multivariate statistics (6. Basım). Pearson.
• Tamres, L. K., Janicki, D. ve Helgeson, V. S. (2002). Sex differences in coping behavior: A meta-analytic review and an examination of relative coping. Personality and Social Psychology Review, 6(1), 2–30. https://doi.org/10.1207/S15327957PSPR06011
• Turan, N. Durgun H., Kaya H., Ertaş G. ve Kuvan D. (2019). Hemşirelik öğrencilerinin stres durumları ile bilişsel esneklik düzeyleri arasındaki ilişki. Jaren, 5(1), 59-66. https://doi.org/10.5222/jaren.2019.43265
• Tutuş, A. (2019). 11- 14 Yaş arasında olan ergenlerin stresle başa çıkma tarzları ve bilişsel esneklik düzeyleri arasındaki ilişkinin araştırılması [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Çağ Üniversitesi.
• Weiten, W., Dunn, D. S. ve Hammer, E. Y. (2016). Psikoloji ve çağdaş yaşam insan uyumu (E. İkiz, Çev). Nobel yayıncılık. (Original work published 2014).
• Wichianson, J. R., Bughi, S. A., Unger, J. B., Spruijt-Metz, D. ve Nguyen-Rodriguez, S. T. (2009). Perceived stress, coping and night-eating in college students. Stress and Health, 25(3), 235-240. https://doi.org/10.1002/smi.1242
• Yerlikaya, E. E. ve İnanç, B. (2007, 18 Ekim). Algılanan Stres Ölçeği’ nin Türkçe çevirisinin psikometrik özellikler [Bildiri Sunumu]. IX. Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi, İzmir.
• Zhang, J. H. (2011). Relationship between cognitive flexibility and coping strategies of high school students (Master’s thesis). ProQuest Dissertations and Theses Global.