Татар әдебиетіндегі ерекше роман: ‘Чуваш қызы Энисе’ этнографиялық фантастика

Yıl 2023, , 94 - 115, 29.03.2023

Cemalettin Yavuz

https://doi.org/10.59358/ayt.1257395

Öz

Ғалымжан Ибраһимов сияқты көрнекті қайраткерлермен жұмыс жасаған Зариф Беширидің қызметі Қазан мен Түркістан аймағы арасындағы қарым-қатынасты нығайту идеясына негізделген. Алайда, оның татар зиялыларынан ерекшеленетін тұсы - чуваш тіліне деген қызығушылығы. Бешири әлі татар ұлтының атауы туралы пікірталастар енді ғана өршіп, ұлт ұғымы күшейе бастаған кезде, ұлт ұғымы дінге негізделген уақытта христиандықты қабылдаған аймақтағы, өзге түрік қауымының бірі - чуваштар туралы татар басылымдарында алғашқы этнографиялық еңбегін жазды. Кейін сол тәжірибесін пайдалана отырып, өз өмірінің мәніне айналған, Татар әдебиетіндегі чуваш тақырыбына арқау болған, тұңғыш әдеби еңбегі болып табылатын «Чуваш кызы Энисе» романын жазды. Екеуін қатар алсақ, соңғысы әдеби шығарма болса да, этнографиялық фантастикалық еңбек деп атауға болатынын көрсетеді. Бұл зерттеуде ⅩIⅩ ғасырдың екінші жартысы мен ⅩⅩ ғасырдың басындағы чуваштардың мәдениеті, тұрмысы және әлеуметтік өзгерістері туралы жазушының «Чуваштар» деп аталатын алғашқы еңбегінде ескермеген мәліметтер мен бақылауларды, кезеңге қатысты басқа деректермен салыстырмалы түрде зерттеуге бағытталған. Этнографиялық танытым жағынан роман жазушыға неғұрлым икемді орта ұсынғандығы байқалады.

Anahtar Kelimeler

Чуваштар, этнография, Еділ-Орал аумағы, әлеуметтік өзгеріс, татар әдебиеті

A Unique Novel in Tatar Literature: Çuvaş Kızı Enise as an Ethnographic Fiction

Öz

The activities of Zarif Beşirî, who collaborated with leading figures such as Galimcan İbrahimov, were founded on an intellectual basis of strengthening relations between the Kazan and Turkistan regions. What sets him apart among Tatar intellectuals, however, is his interest in the Chuvash people. During a period when debates on naming the Tatar identity were only just beginning, and the concept of nationality was perceived as being religion-based, Beşirî authored the first ethnographic work on the Chuvash people in Tatar publications, a largely Christianized Turkish community in the region. Subsequently, he drew on this same knowledge to publish the first literary work in Tatar literature that focused on the Chuvash people, titled "Enise, the Chuvash Girl," which was largely based on his own life. The parallels between these two works demonstrate that the latter, while a literary work, may also be considered an ethnographic fiction. This study aims to examine, in comparative fashion with other sources related to the period, the information and observations that the author omitted in his first work on the Chuvash people, with a focus on the culture, way of life, and social transformation of the Chuvash people during the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century. The novel is seen to have offered the author a more flexible framework in terms of ethnographic narration.

Anahtar Kelimeler

Chuvash people, ethnography, Volga-Ural region, social change, Tatar literature

Необычный роман в татарской литературе: «Чувашская девушка Енисе», как этнографическая фантастика

Öz

В основе деятельность Зарифа Бешири, работавшего с такими видными деятелями, как Галимджан Ибрагимов, лежит интеллектуальная основа укрепления связей между Казанской и Туркестанской областями. Его отличительная черта от татарской интеллигенции - интерес к чувашскому языку. Бешири написал первую в татарских изданиях этнографическую работу о другой тюркской общине, в значительной степени проживающих в христианизированном регионе, чувашах, в то время, когда еще только разгорались дискуссии о наименовании татарской идентичности и понятие национальности воспринималось как религиозное. Позже, используя тот же опыт, он опубликовал роман «Чуваш кызы Энисе», основанный на его собственной жизни и который является первым литературным произведением в татарской литературе, посвященным чувашам. Параллели между этими двумя произведениями показывают, что последнее можно рассматривать как этнографическую фантастику, хотя и является литературным произведением. В данном исследовании ставится задача проанализировать сведения и наблюдения о культуре, быте и социальной трансформации чувашей во второй половине 19 века и начале 20 века, которые автор не включил в свою первую работу, под названием «Чуваши», в сравнении с другими источниками, относящимися к тому периоду. Видно, что роман предлагает автору более гибкие рамки этнографического вымысла.

Anahtar Kelimeler

Чуваши, этнография, Волго-Уральский регион, социальная трансформация, татарская литература

TATAR EDEBİYATINDA SIRA DIŞI BİR ROMAN: ETNOGRAFİK BİR KURMACA OLARAK ÇUVAŞ KIZI ENİSE

Öz

Galimcan İbrahimov gibi önde gelen isimlerle birlikte çalışan Zarif Beşirî’nin faaliyetleri, Kazan ve Türkistan bölgeleri arasındaki ilişkileri güçlendirmek gibi fikrî bir temele dayanmaktadır. Ancak onu Tatar aydınları arasında farklı kılan, Çuvaşlara dönük ilgisidir. Beşirî, henüz Tatar kimliğinin adlandırılmasıyla ilgili tartışmaların bile yeni alevlendiği ve milliyet kavramının din temelli algılandığı bir dönemde büyük oranda Hristiyanlaşmış olan bölgedeki diğer Türk topluluğu Çuvaşlarla ilgili Tatar neşriyatında ilk etnografik eseri kaleme almıştır. Daha sonra aynı birikimden faydalanarak büyük oranda kendi hayatını temel olan ve Tatar edebiyatında Çuvaşları konu edinen ilk edebî eser olan Çuvaş Kızı Enise romanını yayımlamıştır. Bu ikisi arasındaki paralellikler, ikincisinin edebî bir eser olmakla birlikte etnografik bir kurgu olarak kabul edilebileceğini göstermektedir. Bu çalışmada 19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyılın başlarında Çuvaşların kültürü, yaşayışı ve toplumsal dönüşümüyle ilgili olarak yazarın Çuvaşlar başlıklı ilk eserinde yer vermediği bilgi ve gözlemlerin, dönemle ilgili diğer kaynaklarla karşılaştırmalı olarak incelenmesi amaçlanmaktadır. Etnografik anlatım bakımından romanın yazara daha esnek bir çerçeve sunduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Çuvaşlar, etnografi, İdil-Ural bölgesi, toplumsal dönüşüm, Tatar edebiyatı

Kaynakça

• Arık, D. (2012). Hıristiyanlaştırılan Türkler Çuvaşlar. Ankara: Berikan.
• Bayram, B. (2017). N, İ. İlminskiy’e Yazılan Mektuplarda Çuvaş Kültürü ve Dili Üzerine Tespitler. İçinde B. Bayram (Ed.), Türk Bitig Türklük Bilimi Araştırmaları (ss. 1-14). İstanbul: Paradigma Akademi.
• Bayram, B. (2018a). Çuvaş Türklerinin Folklorundan “Fakelore”una Tatar Algısının Değişim ve Dönüşümü. Türkbilig, (36), 81-102.
• Bayram, B. (2018b). Zarif Beşirî ve Çuvaş Edebiyatı. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Bayram, B. (2019). Zarif Beşirî’nin “Üzbek Edebiyatı” Adlı Eseri: Bakış Açısı-İçerik İncelemesi. Türkbilig, (38), 31-42.
• Bayram, B. (2020). Zarif Beşirî’nin 1931 Tarihli “Uygur Edebiyatı” Adlı Eseri. Türkbilig, 20(40), 235-250.
• Bayram, B. (2021). G.T. Timofeyev’in Notları Çerçevesinde 20.Yüzyıl Başında Orta İdil’de Çuvaşların Etnik-Kültürel İlişkileri. Bilig, (98), 1-23. https://doi.org/10.12995/bilig.9801
• Bayram, B., & Falakhova, V. (2018). Tatarlar ve Çuvaşlar İçin Bir Ortak Ziyaret Yeri (Türk Padişahının Kızının Öldüğü Yer). İçinde N. Muradov & Y. Özkaya (Ed.), Türkiye İle Türk Dünyası Arasında Bir Köprü Yavuz Akpınar Armağanı (ss. 210-219). Ankara: Bengü.
• Beşirî, Z. (1911). Çuvaşlar. Orenburg: Elektroparovaya Lito-tipografiya Tovarişçestva “Karimov, Husainov i Ko”.
• Beşirî, Z. (2014a). Çuvaş Kızı Enise. İçinde R. Zaydulla (Ed.), Zarif Beşirî Saylanma Eserler (ss. 303-402). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Beşirî, Z. (2014b). Zamandaşlarım Bilen Oçraşular. İçinde R. Zaydulla (Ed.), Zarif Beşirî Saylanma Eserler (ss. 14-273). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Denisov, P. V. (1959). Religioznıye Verovaniya Çuvaş. Çeboksarı: Çuvaşskoye Knijnoye İzdatelstvo. Devlet, N. (1999). Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Dmitriyev, V. D. (2004). Spiridon Mihaylov, Sobranie Soçineniy. Çeboksarı: Çuvaşskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
• Durmuş, O. (2009). Strahlenberg ve İlk Çuvaşça Kelime Listesi. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1(5), 503-517.
• Durmuş, O. (2014). 18. Yüzyıl Çuvaşçasının Söz Varlığı. Edirne: Paradigma Akademi.
• Galimov, S. F. (2017). Literaturno-Hudojestvennoyei Publitsistiçeskoye Naslediye Zarifa Başiri. Kazan: Akademiya Nauk Respubliki Tatarstan İnstituta Yazıka, Literaturı i İskusstva im. G. İbragimova.
• Güzel, S. (2015). Bir Batılının Gözünden 18. Yüzyılda Çuvaşlar: Johann Gottlieb Georgi ve Çuvaşlara İlişkin Kayıtları. Türkbilig, (29), 101-120.
• Güzel, S. (2021). Çuvaşların Kökeni. İçinde S. Çirkin (Ed.), Kökler Yay Çeken Kavimlerin Şafağı Dil, Arkeoloji, Tarih, Antropoloji, ve Etnografya Işığında Altay Halklarının Kökeni: C. 1. Dil ve Edebiyat (ss. 247-286). İstanbul: Ötüken.
• Mercani, Ş. (2008). Müstefâdü’l Ahbar Fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Mészáros, G. (2000). Sbornik Çuvaşskogo Folklora. Pamyatniki Staroy Çuvaşskoy Verı. Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitanıh Nauk.
• Mojarovskiy, A. (1880). İzlojeniye hoda missionerskago dela po prosveşeniyu Kazanskih inorodtsev s 1552 po 1867 goda. İçinde A. N. Popov (Ed.), Çteniya v imperatorskom obşçestve istorii i drevnostey Rossiyskih pri Moskovskom universitete: C. Kniga pervaya (ss. 1-256). Moskva: Universitetskaya Tipografiya.
• Mostafi̇n, R., & Davutov, R. (1997). Repressiya Kurbanı Tatar Yazarları (M. Öner, Çev.). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (3), 135-168.
• Prokop’yev, K. P. (1903). Brak u Çuvaş. İzvestiya Obşçestva Arheologii, İstorii i Etnografii Pri İmperatorskom Kazanskom Universitete, XIX(1), 1-63.
• Salmin, A. K. (2007). Sistema Religii Çuvaşey. Sankt Peterburg: Nauka.
• Terent’eva, O. N. (2013). Çıvaş Halĭh Pultarulĭhi. Tavralĭh Halapisem. Şupaşkar: Çıvaş Kineke İzdatel’stvi.
• Timofeyev, G. (2002). Tĭhĭr’yal (2. baskı). Çeboksarı: Çăvaş Kĕneke İzdatel’stvi.
• Türkoğlu, İ. (2006). Müslüman Kongreleri. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 32, ss. 96-98). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Wiles, E. (2018). Three branches of literary anthropology: Sources, styles, subject matter. Ethnography, 21(2), 1-16.
• Wulff, H. (2013). Ethnografiction and Reality in Contemporary Irish Literature. İçinde M. Cohen (Ed.), Novel Approaches to Anthropology. Contributions to Literary Anthropology (ss. 205-225). New York: Lexington Books.
• Yavuz, C. (2021a). Bir Çuvaş Türküsü: Türk Karısı Ol Abla. İçinde B. Bayram, C. Yavuz, M. Yorulmaz Kahve, T. Bayındır, N. Junayeva, M. Moldasheva, & R. Yesbalayeva (Ed.), IX. Uluslararası Тürkoloji Kongresi Türk Kültür ve Medeniyetinin Sürekliliği Bildiri Kitabı (ss. 1027-1036). Türkistan: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.
• Yavuz, C. (2021b). Çuvaş Mitleri ve Efsaneleri. Ankara: Bengü.
• Yavuz, C. (2022). Çuvaş ve Tatar Mitolojisinde Kutsal Bir Dağ ve Efendileri: Valim Hoca’dan Aziz Valim’e. III. Uluslararası Serikbol Kondıbay ve Türk Mitolojisi Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, 309-325. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Yavuz, C. (2023). Zarif Beşirî ve Çuvaşlar. Bir Tatar Aydının Gözünden 20. Yüzyıl Başında Çuvaş Yaşayışı ve Kültürü. Çanakkale: Paradigma.