TATARCADA Dİ- ‘DEMEK’ FİİLİ İLE KURULAN DELİLE DAYALILIK İŞARETLEYİCİLERİ

Yıl 2023, , 91 - 106, 30.09.2023

Mehmet Yasin Kaya

https://doi.org/10.59358/ayt.1339290

Öz

Bir yargıda ifade edilen bilginin kaynağı, dillerde çok farklı şekillerde işaretlenebilmektedir. Yapılan çalışmalar sonucunda bilginin kaynağını gösteren yapıların delile dayalılık / kanıtsallık / evidensiyel (evidentiality) kategorisi altında değerlendirildiği görülmektedir. Yirminci yüzyıl başından itibaren kullanılmaya başlanılan, ancak uzun bir süre bilgi kipliği; bilgi kipliğinden bağımsız ayrı bir kiplik; son zamanlarda ise çoğu araştırmacının üzerinde uzlaşmaya vardığı şekliyle zaman ve görünüş gibi bağımsız bir dil bilgisel kategori olarak değerlendirilen delile dayalılık kategorisinin işlevi, anlatılan bir olayın anlatıcı tarafından görülüp görülmediğini, duyulup duyulmadığını tespit etmek; ifade edilen bilgiye hangi yolla ulaşıldığını işaretlemektir. Bu işaretlemeler, diğer dillerde olduğu gibi Türkçenin tarihî ve çağdaş değişkelerinde de morfolojik, leksik veya semantik birimlerle gösterilir. Bu yazıda ölçünlü Tatarcadaki delile dayalılık işaretleyicileri olan imĕş, iken hakkında bilgi verilecek ve özellikle de di- fiili ile oluşturulan işaretleyiciler üzerinde durulacaktır. Tatarcadaki bu delile dayalılık işaretleyicilerinin örnek cümlelerde üstlendikleri bilgiyi edinme durumları da sınıflandırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, delile dayalılık, dolaylılık, Tatarca, di- fiili, imĕş, iken, diy.

ТАТАР ТІЛІНДЕГІ АУЫЗДЫҚ ДИ- 'АЙТУ' МЕНЕН ОРНАЛҒАН ДӘЛЕЛДЕГЕН МАРКЕРЛЕР

Öz

Үкімде көрсетілген ақпарат көзі тілдерде әртүрлі тәсілдермен белгіленуі мүмкін. Зерттеулер нәтижесінде ақпарат көзін көрсететін құрылымдар дәлелділік/дәлелдік/дәлелдеу категориясы бойынша бағаланатыны байқалады. ХХ ғасырдың басынан бері қолданылып келе жатқан, бірақ ұзақ уақыт бойы қолданылған ақпараттық модальділік; ақпараттық модальділікке тәуелсіз жеке модальділік; Соңғы кездері зерттеушілердің көпшілігі келіскен шақ, жақ сияқты дербес грамматикалық категория ретінде бағаланған дәлелділік категориясының қызметі баяндалған оқиғаны баяндауыштың көрген-білгенін анықтау; көрсетілген ақпаратқа қол жеткізу жолын белгілеу болып табылады. Бұл белгілер басқа тілдердегі сияқты түрік тілінің тарихи және қазіргі нұсқаларында морфологиялық, лексикалық немесе семантикалық бірліктермен көрсетілген. Бұл мақалада стандартты татар тіліндегі imĕş дәлелді маркерлер, әсіресе ди- етістігімен жасалған маркерлер туралы мәлімет беріледі. Сондай-ақ татар тілінде осы дәлелдеуші белгілермен қабылданған ақпаратты алу жағдайлары да жіктеледі.

Anahtar Kelimeler

түрікше, дәлелділік, жанамалық, татарша, di- етістігі, imĕş, iken, diy.

SIGNIFIERS OF EVIDENTIALITY FORMED WITH THE VERB, DI- “SAY” IN TATAR

Öz

The source of information eḫpressed in a judgement can be signified in various ways in languages. It is observed that the result of the studies demonstrates that the structures indicating the source of information is evaluated within the category of evidentiality. The function of the category of evidentiality that has been used starting from the beginning of the 20th century has been considered as the modality of information, or a distinct modality free from information modality for a long time. However, recently as it is treated as an independent grammatical category, as many researchers have reconciled, its function is to determine whether a narrated incident is witnessed / heard by the narrator and signify how the stated information is accessed. Similar to other languages, in the historic and contemporary variances of Turkic, these significations are displayed through morphological, lexical and semantic units. This article will scrutinize the signifiers of evidentiality in standard Tatar language, imĕş, iken with a special focus on the signifiers formed with the verb, di-. Furthermore, these signifiers of evidentiality will be categorised in sample sentences in terms of how they acquire information.

Anahtar Kelimeler

Turkic, evidentiality, indirectness, Tatar, the verb di-, imĕş, iken, diy

МАРКЕРЫ, ОСНОВАННЫЕ НА ДОКАЗАТЕЛЬСТВАХ, УСТАНОВЛЕННЫЕ С ГЛАГОЛЬНЫМ DI- 'ГОВОРИТЬ' В ТАТАРСКОМ

Öz

Источник информации, выраженный в суждении, может быть по-разному обозначен в языках. В результате проведенных исследований видно, что структуры, которые показывают источник информации, оцениваются по категории доказательность/доказательность/доказательство. Информационная модальность, которая используется с начала ХХ века, но уже давно; отдельная модальность, независимая от информационной модальности; Функция категории эвиденциальности, которая была оценена как независимая грамматическая категория, такая как время и вид, по мнению большинства исследователей в последнее время, состоит в том, чтобы определить, видел ли или слышал ли рассказываемое событие рассказчик; заключается в том, чтобы отметить способ доступа к выраженной информации. Эти обозначения показаны морфологическими, лексическими или семантическими единицами в исторических и современных версиях турецкого языка, а также в других языках. В данной статье будет дана информация о доказательных маркерах imĕş, в то время как в стандартном татарском и особенно будут подчеркнуты маркеры, образованные с глаголом di-. Также будут засекречены случаи получения информации, предполагаемой этими доказательными маркерами на татарском языке.

Anahtar Kelimeler

турецкий, эвиденциальность, косвенность, татарский, глагол ди-, imĕş, iken, diy.

Kaynakça

• Aikhenvald, YA. AY. (2003). “Evidentiality in Typological Perspective”. Studies in Evidentiality. Ed. YA. AY. Aikhenvald & R.M.Dixon, Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins: 1-33.
• Aksu-Koç, A. (2000). “Some Aspect of the Acqusation Evidentials in Turkish”. Evidentials:Turkic, Iranian and Neighbouring Languages. Ed. Lars Johanson & Bo Utas. Berlin & New York: Mouton de Gruyter.
• Aslan Demir, S. (2022). “Yunus Emre’nin Şiirlerinde Dilbilimsel Bir Kategori Olarak Kanıtsallık”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22 (Özel Sayı): 223-234.
• Bacanlı, E. (2006). “Türkçede Dolaylılık İşaretleyicilerinin Pragmatik Anlamları”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Cilt 3. Sayı 1: 35-47.
• Biray, N. (2014): “Kazak Türkçesinde –mIs”. Dil Araştırmaları, Bahar 2014/14: 35-54.
• Bybee, J. (1985). Morphology: A Study of the Relation Between Meaning and Form. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing.
• Demir, N. (2002). “Kıbrıs Ağızlarında imiş Hakkında”. Bilig, 23: 129-139.
• Demir, N. (2007). “Anadolu Ağızlarında Kullanılan Geçmiş Zaman Eki -(y)XK”. Dil ve Edebiyat Yazıları. Mustafa İsen’e Armağan. Haz. Ayşenur İslam Külahlıoğlu ve Süer Eker. Ankara: Grafiker: 133-148.
• Demir, N. (2012). “Türkçede Evidensiyel”. Bilig, 62: 97-118.
• Demirci, K., Muhlbauer, J., Cook, C. (2010): “Delile Dayalılık Bakımından Türkiye Türkçesi İle Bazı Kızılderili Dillerinde Basit Çekimli Geçmiş Zamanlar”. Turkish Studies. Vol: 5/1 Winter: 281-293.
• Gül, D. (2009). “Semantics of Turkish Evidental -(I)mIş.”. Essays on Turkish Linguistics. Ed. S. Ay, vd. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Güzel, S. (2022). “Çuvaşçada Yapmacıklık/Sahtelik Bildiren Yapıların Kiplik Analizi”. Tarihî Ve Çağdaş Türk Lehçeleri Araştırmaları: Fiil Kategorisi [Ed. Dr. Esra Gül Keskin, Dr. Nergis Biray]. Ankara: Bengü.
• Güzel, S. (2023). “Çuvaşçada Delile Dayalılık İşaretleyicisi Olarak ikken”. Türk Dillerinde Kanıtsallık [Ed. Nurettin Demir, Julian Rentzsch, Melike Üzüm] Baskıda.
• Johanson, L. (2000). “Turkic indirectives”. Evidentials. Turkic, Iranian and neighbouring languages. Ed. Lars Johanson & Bo Utas. Berlin &New York: Mouton de Gruyter: 61-87.
• Johanson, L. (2003). “Evidentiality in Turkic”. Studies in evidentiality. Ed. Alexandra Aikhenvald. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins: 273-290.
• Johanson, L. (2016): Türkçede Görünüş, çev. Nurettin Demir, Grafiker Yayınları. Ankara.
• Johanson, L. (2018). “Turkic Indirectivity”. The Oxford Handbook of Evidentiality. Ed. Alexandra Y. Aikhenvald. Oxford: Oxford University Press: 511-525.
• Karabeyoğlu, A. R. (2012): “(Kazan) Tatar Türkçesinde İméş”. Turkish Studies. Vol: 7/1 Winter: 1353-1373.
• Kılıç, F. (2005). “Kırgız Türkçesinde Algısal Delile Dayalılık”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 2, S 1: 68-113.
• Palmer, F. R. (2001). Mood and Modality (Second Edition). Cambridge: Cambridge University Press.
• Üzüm, M. (2020). “Türkçede Kanıtsallık ve Bilgi Kipliği Ayrımı” Dil Araştırmaları, Bahar 2020/26: 83-102.
• Üzüm, M. (2023). “Dilbilgisel Kanıtsallık İşaretleyicilerinin Sözlükselleşmesi: Özbek Türkçesinde mish-mish(lar)”. Selçuk Türkiyat. Nisan (57): 315-334.
• Yazıcı Ersoy, H. (2014) Başkurt Türkçesinde Kip. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Genel Ağ Kaynakları (Taranan Örnekler)
• https://www.baskala.com/ru/books/s-rl-r-3-tomda-1-tom (Erişim: 20.7.2023)
• https://www.baskala.com/ru/books/s-rl-r-3-tomda-2-tom (Erişim 20.7.2023)
• https://www.baskala.com/ru/books/s-rl-r-3-tomda-3-tom (Erişim: 20.7. 2023)
• https://vk.com/wall-199548812_447 (22. 7. 2023)
• https://www.baskala.com/ru/books/g-lch-ch-k (22.7.2023)
• https://www.baskala.com/ru/books/ike-i-z-eldan-so-inkyiraz (18.7.2023)
• https://vk.com/wall-199548812_444 (18.7.2023)