ANTALYA YÖRESİ AĞIZLARINDA ESKİ TÜRKÇE ÖTÜMSÜZLÜKLERİN KORUNUMU VE DAĞILIMI

Yıl 2019, Sayı: 96, 46 - 67, 27.08.2019

C. Görgeç

Öz

Bu çalışmada Eski Türkçede ötümsüz olarak başlayan sözcüklerin Antalya yöresi ağızlarında korunup korunmadığı ve incelenen ilçe ağızlarındaki duruma göre dağılımı incelenmiştir. Türkçedeki ünsüzler sınıflandırılırken kullanılan ölçütlerden birisi de oluşum sırasında ses tellerinin titreşip titreşmemesidir. Ünsüzler söylenirken ses telleri titreşmezse ötümsüzdür. Türkiye Türkçesinde /ç, f, h, k, p, s, ş, t/ sesleri ötümsüzdür. Bu sesler içinde ç>c, f>v, h>ğ, k>g, p>b, s>z, ş>j ve t>d olmak üzere ötümlü karşılıklar bulunmaktadır. Bugün Türkiye Türkçesi ve ağızlarında bulunan ötümsüz /f, h/ sesleri, alıntı sözler dışında, Eski Türkçede bulunmasa da diğer ötümsüz ünsüzlerin korunması ya da ötümlü karşılıklarına dönüşmesi günümüz Türk dillerinin sınıflandırılmalarında önemli bir ölçüt olarak kabul edilmektedir. Örneğin; Eski Türkçede /k/ ve /t/ ile başlayan sözlerin çoğu Oğuz grubunda ötümlü karşılıkları olan /g/ ve /d/’ye dönüşürken diğer Türk lehçelerinde korunmaktadır. Oğuz grubu yazı dilleri ve ağızlarında ise durum standart değildir. Örneklemek gerekirse; “diken” sözü ölçünlü dilde “diken”, Antalya ağızlarında ise genel olarak “tiken”dir. Bu durum Antalya ağızlarında kimi sözcüklerde Eski Türkçedeki yapının aynen korunduğunu ve günümüz Kıpçak ile Karluk grubu Türk dillerine yaklaştığını gösterir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi ağızları, Antalya ağızları, Eski türkçe, Ağız bilimi, Ses bilgisi

АНТАЛИЯ АЙМАҒЫ ДИАЛЕКТІЛЕРІНДЕ КӨНЕ ТҮРІК ТІЛІНДЕГІ ҚАТАҢ ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ САҚТАЛУЫ ЖӘНЕ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

Öz

Қазіргі таңда тамыры терең түркі өркениетін жаңғырту жолында түбі бір түркі халықтарының өткен тарихы, тілі мен әдебиеті, мәдениеті, тұрмыс-тіршілігін қай қырынан болса да зерттеп, зерделеу өз маңыздылығын жоғалтпайды. Мақалада көне түрік тіліндегі қатаң дауыссыз дыбыспен басталған сөздердің Анталия аймағының диалектілерінде сақталуы және аймақтың субъективтік жағдайына байланысты таралуы, сондай-ақ Түркия түрікшесіндегі дауыссыз дыбыстардың жіктелуінде қолданылған өлшемдер қарастырылған. Ежелгі түрік тілінің құрылымы Анталия диалектісінде кейбір сөздерде сақталғанын және оның қазіргі қыпшақ және қарлұқ топтарының түркі тілдеріне жақын екендігін мысалдар арқылы талдау жасаған автор мақалада қатаң дауыссыз дыбыстардың құрамы мен жүйесін фонетика және фонологиялық ерекшеліктеріне қарай отырып жеке-жеке тани білудің ғылыми маңыздылығын көрсеткен.

Anahtar Kelimeler

Диалект, Диалектология, Фонетика, Көне түрік тілі, Анталия диалектілері

PROTECTION AND DISTRIBUTION OF OLD TURKIC VOICELESS IN THE SUBDIALECTS OF ANTALYA

Öz

In this study, it will be examined whether the words which started without voiceless in Old Turkic are preserved in the subdialects of Antalya and their distribution according to the situation in the subdialects of the district. One of the criteria used to classify consonants in Turkish is whether or not the vocal cords vibrate during formation. If the vocal cords do not vibrate while the consonants are spoken, they are voiceless. In Turkish /ç, f, h, k, p, s, ş, t/ sounds are voiceless. These voices include ç>c, f>v, h>ğ, k>g, p>b, s>z, ş>j and t>d. Today in Turkey Turkish and subdialects voiceless letters found are /f, h/ voices, quotes except the words, protection of old Turkic does not live at the other voiceless consonants or transformed into voiced sound. Ttoday this is recognized as an important criterion in the Turkic language classification. For example, in Old Turkic, most of the words that start with /k/ and /t/ are converted to /g/ and /d/, which are the synonymous equivalents in the Oghuz group, and are preserved in other Turkish subdialects. In the Oghuz writing languages and subdialects, the situation is not standardized. For example, the word “thorn” is “diken” in moderate language and “tiken” in Antalya subdialects. This situation shows that the structure in Old Turkic was preserved in some words in the dialect of Antalya and that it approached today's Kipchak and Karluk group Turkic languages.

Anahtar Kelimeler

Turkish subdialects, Antalya subdialects, Old turkic, Dialectology, Phonetics

СОХРАНЕНИЕ И РАСПРЕДЕЛЕНИЕ ДРЕВНЕТЮРКСКИХ ГЛУХИХ ЗВУКОВ В МЕСТНЫХ ГОВОРАХ АНТАЛИИ

Öz

В данном исследовании рассматривается вопрос о том, сохранились ли слова в местных говорах Анталии, которые начинались с глухого согласного в древнетюркском языке, а также их распределение в зависимости от ситуации в говорах исследуемой территории. Одним из критериев, используемых при классификации согласных в турецком языке, является вибрация голосовых связок во время формирования. Если голосовые связки не вибрируют во время произнесения согласных, то эти согласные являются глухими. В турецком языке звуки /ч, ф, х, к, п, с, ш, т/ (/ç, f, h, k, p, s, ş, t/) являются глухими. Эти звуки имеют противоположные звонкие звуки ç>c, f>v, h>ğ, k>g, p>b, s>z, ş>j и t>d. Глухие звуки /f, h/, которые имеются на сегодняшний день в турецком языке и его диалектах, хотя и не встречаются в древнетюркском языке, за исключением заимствованных слов, и сохранение других глухих согласных или их переход в их звонкие аналоги, считается важным критерием в современной классификации тюркского языка. Например, большинство слов, начинающихся на /к/ и /т/ (/k/ и /t/) в древнетюркском языке, в огузской группе языков преобразуются в звонкие аналоги /г/ и /д/ (/g/ и /d/), в то время как в других тюркских языках сохраняются. В огузской группе языков и диалектов ситуация нестандартная. Например, слово “diken” (“шип”) в стандартном языке “diken”, а в говорах Анталии “tiken”. Данная ситуация показывает, что структура древнетюркского языка сохранилась в некоторых словах говоров Анталии, и что она приблизилась к сегодняшним кыпчакским и карлукским группам тюркских языков.

Anahtar Kelimeler

Диалекты турецкого языка, Говоры Анталии, Древнетюркский язык, Диалектология, Фонетика

Kaynakça

• 1. Vardar, B. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü (2. b.). İstanbul: Multilingual Yayınları. 2007.
• 2. Akar, A. Ağız Araştırmalarında Artzamanlılık Sorunu. VIII. Uluslararası Diyalektoloji ve Jeolinguistik Kongresi (14-18 Eylül 2015)- Seçilmiş Bildiriler (s. 133-144). Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi. 2017
• 3. Karahan, L. Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması (3. b.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2014.
• 4. Hacıeminoğlu, N. Karahanlı Türkçesi Grameri (4. b.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. 2013.
• 5. Baskakov, N. A. Türk Dillerinin Tarihî-Tipolojik Sesbilimi. (Çevirenler: O. S. Karaca, ve K. Koç) İstanbul: Multilingual Yayınları. 2006.
• 6. Ahanov, K. Dil Biliminin Esasları (2. b.). (Çeviren: M. Ceritoğlu) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• 7. Karaca, V. İ. Ötümlüleşme Kavramı ve Çağdaş Türk Yazı Dillerinde Ötümlüleşme. Zeitschrift für die welt der Türken/Journal of World of Turks (ZfWT), 8 (3), 2016. 369-390.
• 8. Öztürk, Jale. Ses Değişikliği Geçiren Kelimelerin Yazı Dilindeki Eski Şekilleri. Güneyde Kültür, 2003,14 (141).
• 9. Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin (2. b.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2015.
• 10. Korkmaz, Z. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2013.
• 11. Serebrennikov, B. A. ve Gadjieva, N. Z. Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihî Grameri. (Çevirenler: T. Hacıyev ve M. Öner) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2011.
• 12. Tekin, T. Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2016.
• 13. Ata, A. Orhun ve Uygur Türkçesi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. 2010.
• 14. Eraslan, K. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2012.
• 15. Demircan, Ö. Türkçenin Ses Dizimi (3. b.). İstanbul: Der Yayınları. 2009.
• 16. Oruç Aslan, B. Eski Türkçe'deki T-'li Kelimelerin Türkiye Türkçesi'ndeki İkili Şekilleri. Türk Dünyası Araştırmaları (160), 2006. 191-196.
• 17. Timurtaş, F. K. Tarihî Türkiye Türkçesi Araştırmaları III- Osmanlı Türkçesi Grameri (16. b.). İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım. 2017.
• 18. Eker, S. Türkçe-Farsça İlişkilerine Ses, Biçim ve Tümcebilgisi Düzeylerinde Eşzamanlı Genel Bir Bakış. Turcologica, Essays on Turkish Linguistics (79), 2009. S.373-382.
• 19. Atmaca, E. Antalya’nın Korkuteli İlçesi Ağzında Görülen Belirgin Ses Hâdiseleri. Dil Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 2007. S.115-155.
• 20. Erdem, M. D. ve Bölük, R. Antalya ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler). Ankara: Gazi Kitabevi. 2012. [AYA].
• 21. Bölük, R. Serik (Antalya) Ağzı. Erzincan: Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. 2011. [Sr].
• 22. Atmaca, E. Antalya İli Korkuteli ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2017.
• 23. Aydın, A. Akseki (Antalya) Köyleri Ağzı. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. 2019. [Ak]
• 24. Erdem, M. D. ve Bölük, R. Kaş (Antalya) Ağzı Ses Özellikleri Üzerine. Turkish Studies, 411-452. 2011. [Kaş]
• 25. Görgeç, C. (Hazırlanıyor). Manavgat ve Yöresi Ağızları. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. [Mnv]
• 26. Kulle Çoban, E. Elmalı ve Yöresi Ağızları. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. 2012. [Elm]
• 27. Küçükballı, F. N. Gazipaşa (Antalya) Köyleri Ağzı. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. 2013. [Gz]
• 28. Türk Dil Kurumu. Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (K) (2. b., Cilt VIII). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1993. [DS]
• 29. Türk Dil Kurumu. Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (S-T) (2. b., Cilt X). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1993. [DS]
• 30. Türk Dil Kurumu. Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (Ek-I) (2. b., Cilt XII). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1993. [DS]
• 31. Yüksel, C. Türkçede Ünsüz Ötümlülüğünün Sesbilgisel Çözümlemesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2010.