KÖL TÉGİN (G 6) VE BİLGE KAGAN (K 4-5) YAZITLARINDAKİ BIŞÜKIŊE TEGI KIDMAZ ERMİŞ CÜMLESI ÜZERİNE

Yıl 2018, Sayı: 92, 4 - 44, 27.12.2018

Erdem Uçar

Öz

Köl Tigin ve Bilge Kagan yazıtlarındaki bişükiŋe t(e)gi kıdm(a)z (e)rm(i)ş cümlesi şimdiye kadar farklı olarak yorumlanmış ve cümleye değişik anlamlar verilmiştir. Cümlenin farklı olarak yorumlanmasının nedeni bIsẅkIŋA ve QIDmz şeklinde yazılan sözlerin farklı okunup anlamlandırılmasıdır. Yazıtların kopyasını sunan üç çalışma iki kelimedeki işaretlerde ittifak etmiştir. Dolayısıyla kelimelerin okunmasında harflerin farklılığı sözkonusu değildir. Yazıttaki cümlenin doğru anlaşılması için bağlamın ayrıntılı olarak değerlendirilmesi gereklidir. Cümle, Bilge Kagan’ın ağzından çıkmıştır. Bilge Kagan, iktidarı dönemindeki icraatları sıraladıktan sonra Ötüken bölgesinin önemine değinip komşusu Çin halkı hakkında tespitlerde bulunmuştur. Problemli cümle de onun tespitleri arasında yer almaktadır. Makalede, kelimelerin daha önceki okuma ve anlamlandırma teklifleri listelenmiştir. Okuma ve anlamlandırma teklifleri analiz edildikten sonra, problemli kelimelerin okunuşu ve anlamı yeniden değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bişük, Kıdmaz, Ettirgenlik eki {-(X)t-}, Köl Tégin ve Bilge Kagan yazıtları

КҮЛТЕГІН (G6) ЖӘНЕ БІЛГЕ ҚАҒАН (K4-5) ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ BİŞÜKİŊE TEGİ KIDMAZ ERMİŞ СӨЙЛЕМІ ТУРАЛЫ

Öz

Күлтегін және Білге Қаған ескерткіштеріндегі bişükiŋe t(e)gi kıdm(a)z (e)rm(i)ş сөйлемі бүгінгі күнге дейін әр түрлі түсіндірілген және сөйлемге түрлі мағыналар берілген. Сөйлемнің түрлі түсіндірілуінің себебі bIsẅkIŋA және QIDmz ретінде жазылған сөздердің әртүрлі оқылуы. Жазулардың көшірмесін ұсынатын үш жұмыс екі сөздің белгілеріне сәйкес келеді. Сондықтан сөздердің оқылуында әріптердің ешқандай айырмашылығы жоқ. Ескерткіштегі сөйлемді дұрыс түсіну үшін контексті толықтай бағалау қажет. Сөйлем Білге Қағанның ауызынан шыққан екен. Білге Қаған билігі кезеңіндегі оқиғаларды сұрыптаудан кейін Ötüken аймағының маңыздылығын сипаттап, Қытай халқы туралы жорамалдар жасалған. Проблемалық сөйлем де оның жорамалдарының бірі. Мақалада сөздердің алдыңғы оқуы және интерпретациялардың тізімі келтірілген. Оқу және түсіндіру ұсыныстарын талдағаннан кейін проблемалық сөздердің оқылуы мен оның мәні қайта бағаланады.

Anahtar Kelimeler

Bişük, kıdmaz, Себепші жұрнақ {-(X)t-}, Күлтегін және Білге Қаған ескерткіштері

ON THE SENTENCE BIŠÜKIŊÄ TÄGI QIDMAZ ÄRMIŠ IN THE KÖL TEGIN (S 6) AND BILGÄ QAΓAN (N 4-5) INSCRIPTIONS

Öz

The sentence bišükiŋä t(ä)gi qıdm(a)z (ä)rm(i)š is interpreted differently so far and different meanings have been given to the sentence. The reason of this is that bIsẅkIŋA and QIDmz are read differently. The three reproductions, which provide a copy of the inscriptions, have allied with the letters in the words. There is no difference between the letters in the reading of words on the reproductions. In order to understand correctly the sentence, it is necessary to assess the context in detail. The sentence belongs to Bilgä Qaγan. He highlighted the importance of Ötükän. He shared observations with his people about neighbouring Chinese people. The problematic sentence is among his observations. In the article, previous readings and interpretations of the sentence are listed chronogically. After the reading and interpretation proposals were analyzed, the reading and meaning of the problematic words were evaluated in detail.

Anahtar Kelimeler

Bišük, Qydmaz, Causative suffix {-(X)t-}, Köl Tegin and Bilgä Qaγan inscriptions

О ПРЕДЛОЖЕНИЕ BİŠÜKİŊÄ TÄGİ QIDMAZ ÄRMİŠ В НАДПИСЯХ КЮЛЬ ТЕГИНА (G6) И БИЛЬГЕ КАГАНА (K4-5)

Öz

До сих пор предложение bišükiŋä t(ä)gi qıdm(a)z (ä)rm(i)š интерпретируется по-разному, и этому предложению были приданы разные значения. Причина этого заключается в том, что bIsẅkIŋA и QIDmz читаются по-разному. Три репродукции, которые предоставляют копию надписей, связаны с буквами в словах. Нет разницы между буквами в чтении слов на репродукциях. Чтобы правильно понять предложение, необходимо детально оценить контекст. Предложение принадлежит Бильге Кагану. Он подчеркнул важность Отукена (Ötükän). Он поделился своими наблюдениями со своими людьми о соседних китайцах. Проблемное предложение среди его наблюдений. В данной статье перечислены предыдущие чтения и интерпретации предложения в хронологическом порядке. После того, как предложения по чтению и интерпретации были проанализированы, чтение и значение проблемных слов были детально оценены.

Anahtar Kelimeler

Bišük, Qydmaz, Причинный суффикс {-(X)t-}, Надписи Кюль Тегина и Бильге Кагана

Kaynakça

• ABDULLİN, İ. A. vd. (1979). Tatar Télénéŋ Aŋlatmalı Süzlégé II: K-C, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• ABDURAHMONOV, G.; A. RUSTAMOV (1982). Kadimgi Turkiy Til, Taşkent: Ukituvçi Naşriyeti.
• ALYILMAZ, C. (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Ankara: Kurmay Yayınları.
• AMANJOLOV, A. S. (2003). İstoriya i Teoriya Drevnetyurkskogo Pis’ma, Almatı: Mektep.
• ARAT, R. R. (1965). Eski Türk Şiiri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ARAT, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III: İndeks, İndeksi Neşre Hazırlayanlar: K. ERASLAN vd., İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• ATA, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası), Karahanlı Türkçesi: Giriş-Metin-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYDAROV, G. (1971). Yazık Orhonskih Pamyatnikov Drevnetyurkskoy Pis’mennosti VIII Veka, Alma-Ata: Nauka.
• AYDIN, E. (2017). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• BAMMATOVA, Z. Z. (1969). Kumıksko-Russkiy Slovar’ (Okolo 13000 Slov), Moskva: Izdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• BANG, W. (1896). Über die köktürkische Inschrift auf der Südseite des Kül Täkin-Denkmals, Leipzig: Otto Harrassowitz.
• BANG, W. vd. (1934). Türkische Turfan-Texte VI, das buddhistische Sūtra Säkiz Yükmäk, Berlin. (Sitzungberichte der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Kl. 1934, 10. 93-192).
• BASKAKOV, N. A.; T. M. TOŞAKOVA (1947). Oyrotsko-Russkiy Slovar’ (Okolo 10 000 Slov). Moskva: Gosudarstvennoye Izdatel’stvo Inostrannıh i Natsional’nıh Slovarey.
• BAZILHAN, N. (2005). Kazakstan Tarihi Turalı Türki Derektemeleri II: Köne Türik Bitiktastarı Men Eskertkişteri (Orhon, Yenisey, Talas), Almatı: “Dayk-Press”.
• BERTA, Á. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin: Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını, Çev. E. YILMAZ, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BODROGLİGETİ, A. (1969). A Fourteenth Century Turkic Translation of Sa’dī's Gulistān (Sayf-i Sarāyī’s Gulistān bi’t-Turkī), Bloomington: Indiana University.
• BOESCHOTEN, H. E.; J. O’KANE (2015). Al-Rabghūzī: the Stories of the Prophets, Qiṣaṣ al-Anbiyā’, an Eastern Turkish Version, Vol. I-II, Leiden-New York-Köln: E. J. Brill.
• CLARK, L. (2013). Uygur Manichaean Texts II, Liturgical Texts: Texts, Translations, Commentary, Turnhout (Belgien): Brepols Publishers.
• CLAUSON, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• DANKOFF, R. (1972). “Kāšyarī on the Tribal and Kinship Organization of the Turks”, Archivum Ottomanicum, 4: 23-44.
• DANKOFF, R.; J. KELLY (1982). Mahmut el-Kāşгarī: Compendium of the Turkic Dialects (Dīvān Luγāt at-Türk) I, Harvard: Harvard University Press.
• DANKOFF, R.; J. KELLY (1984). Mahmut el-Kāşгarī: Compendium of the Turkic Dialects (Dīvān Luγāt at-Türk) II, Harvard: Harvard University Press.
• DEMİR, N.; Ö. AYDOĞDU (2015). Oğuzname [Kazan Nüshası] (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), İstanbul: Kesit Yayınları.
• DIETZ, S. vd. (2015). Die alttürkische Xuanzang-Biographie V, nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkriptvon Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• DOERFER, G. (1963). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, unter Besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuriszeit I, Franz Steiner Verlag: Wiesbaden.
• DOERFER, G. (1967). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, unter Besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuriszeit III, Franz Steiner Verlag: Wiesbaden.
• ECKMANN, J. (1971). The Dīvān of Gadā’ī, Bloomington: Indiana University.
• EMİR, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Çev. İ. KURBAN, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERASLAN, K. (1992). “Çağatay Şâiri Atayî’nin Gazelleri-Giriş”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1987: 113-164.
• ERCİLASUN, A. B. (1995). “Bir Kişi Yañılsar Oguşı Bodunı Bişükiñe Tegi Kıdmaz Ermiş (KT, G, 6 = BK, K, 4) İbaresi Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1993: 83-89.
• ERCİLASUN, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon I-II, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• ERDAL, M. (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston: E. J. Brill.
• ERGİN, M. (1970). Orhun Abideleri, Ankara: Milli Eğitim Kitapları.
• GABAIN, A. von (1950). Alttürkische Grammatik, mit Bibliographie, Lesestücken und Wörterverzeichnis, auch neutürkisch, 2. verbesserte Auflage, Leipzig: Harrassowitz.
• GABAIN, A. von (1954). Türkische Turfan-Texte VIII, Texte in Brāhmīschrift, Berlin: Abhandlungen der Deutschen Akademie der Wissenschaften.
• GENG, Sh. (2002). “Note on Some Old Turkıc Words”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 55/4: 335-338.
• GENG, Sh. (2005). Gudai Tujue Wen Bei Ming Yanjiu [Eski Türk Yazıtları Araştırmaları], Beijing: Zhongyang Minzu Daxue Chubanshe.
• GIRAUD, R. (1960). L’Empire des Turcs célestes, les règnes d’Elterich, Qapghan et Bilgä, 680-734, contribution à l’histoire des Turcs d’Asie centrale, Paris: A. Maisonneuv.
• GRONBECH, K. (1942). Komanisches Wörterbuch: türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, København: Einar Munksgaard.
• GÜLENSOY, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, C. I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜZELDİR, M. (2002). Abuşka Lügati (Giriş-Metin-İndeks), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Erzurum. (Yayımlanmamış Doktora Tezi)
• HAMILTON, J. R. (1998). Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası: Kalyāṇaṃkara ve Pāpaṃkara, Çev. E. KORKUT; İ. BİRKAN, Ankara: Simurg.
• HOYİYEV, A. vd. (2008). Ozbek Tiliniŋ Izohli Lugati (80.000dan Ortik Soz va Soz Birikmasi) V: Şukrona-X, Toşkent: Ozbekiston Milliy Entsiklopediyasi Davlat Ilmiy Naşriyeti.
• HUDİYEV, N. (2015). Qedim Türk Yazılı Abidelerinin Dili, Bakı: Élim ve Tehsil.
• Inscriptions de l’Orkhon (1892). Recueillies par l’expédition Finnoise 1890, Société Finno-Ougrienne, Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise.
• İLHAN, N. (2004). “Yañılsar … Bişükine Tegi Kıdmaz Ermiş”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14/2: 121-128.
• İNAYET, A. (2011). “bir kişi: y(a)ŋıls(a)r: og(u)şı: bod(u)nı: bişükiŋä: t(ä)gi: kıdm(a)z: (ä)rm(i)ş ve in(i)si: [(ä)ç]isin: bilm(ä)z: (ä)rti: oglı: k(a)ŋın: bilm(ä)z: (ä)rti İbareleri Üzerine”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, Ed. Ü. Ç. ŞAVK, C. I, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara: 451-455.
• İSKAKOV, A. I. vd. (2011). Kazak Edebi Tiliniŋ Sözdigi IX, Almatı: A. Baytursınulı Atındagı Til Bilimi Institutı.
• KARA, G. (2018). “Tang Hanedanı’nın Türk Topraklarını Hâkimiyet Altına Alma Çabaları”, Bilig, 84: 45-67.
• KARASOY, Y. (1998). Şiban Han Divanı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARCAUBAY, S. (2012). Orhon Muraları: II Kitap (Tüpnüska, Okılımı, Audarması, Tüsiniktemesi), Almatı: Abzal-Ay Baspası.
• KASAİ, Y. (2011). Der alttürkische Kommentar zum Vimalakīrtinirdeśa-Sūtra, Berliner Turfantexte: 29, Turnhout (Belgien): Brepols Publishers.
• KAYA, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KİRİLEN, G. (2014). “Türk Türeyiş Destanında Geçen Komşu Ülke Lin Guo Sorunu Üzerine”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 33/56: 73-88.
• KYÝASOWA, G. vd. (2016). Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi I: A-Ž, Aşgabat: Ylym.
• LESSING, F. D. (1960). Mongolian-English Dictionary, Bloomington-Indiana: The Mongolia Society.
• MALOV, S. E. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti: Tekstı i İssledovaniya, Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• MELİORANSKİY, P. M. (1899). Pamyatnik’ v’ Çest’ Kül’ Tegina, S. Petersburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk’.
• MİRSULTAN, A. (2013). “Eski Türk Yazıtlarındaki Bazı Kelimelerin Anlamları Üzerine Yeni Teklifler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 61/1: 67-79.
• MÜLLER, F. W. K. (1922). Uigurica III, Uigurische Avadāna-Bruchstücke (I-VIII), Berlin. (APAW. Phil.-hist. Kl. 1920, 2)
• NADELYAYEV, V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad: İnstitut Yazıkoznaniya, Akademiya Nauk SSSR.
• NÉMETH, J. (1946). “[Or]hun Kitabelerinin İzahı”, Çev. S. BULUÇ, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1: 53-61.
• ODA, J. (2015). A Study of the Buddhist Sūtra Called Säkiz Yükmäk Yaruq or Säkiz Törlügin Yarumïš Yaltrïmïš in Old Turkic, Berliner Turfantexte: 33, Turnhout (Belgien): Brepols Publishers.
• ORKUN, H. N. (1936). Eski Türk Yazıtları I, İstanbul: Devlet Basımevi.
• ÔSAWA, T. (2008). “Site and Inscription of Ongi Revised -On the Basis of Rubbing of G. Ramstedt and our Field Works of Mongalia-”, Türk Dilleri Araştırmaları, 18: 253-322.
• ÖLMEZ, M. (2007). Tuvacanın Sözvarlığı, Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• ÖLMEZ, M. (2012). Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi: Metin-Çeviri-Sözlük, Ankara: Bilge-Su Yayıncılık.
• ÖZDEMİR, H. (2013). “bir kişi yaŋılsar uguşı bodunı ebi eşükiŋe tegi kıdmaz ermiş İbaresi Üzerine”, Dil Araştırmaları, 13: 131-139.
• ÖZTOPÇU, K. (2002). Kitab fi İlm An-Nuşşab, Memluk Kıpçakçasıyla 14. Yy’da Yazılmış Bir Okçuluk Kitabı, İstanbul: Şafak Ofset.
• PELLIOT, P. (1914). “La version ouigoure de l’histoire des princes Kalyāṇaṃkara et Pāpaṃkara”, T’oung Pao, 15/2: 225-272.
• RADLOFF, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, St. Petersburg: Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• RADLOFF, W. (1896). Atlas der Alterthümer der Mongolei, Dritte Lieferung, St. Petersburg: Buchdruckerei der Akademie der Wissenschaften.
• RADLOFF, W. (1897). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, neue Folge, nebst einer Abhandlung von W. BARTHOLD: die historische Bedeutung der alttürkischen Inschriften, St. Petersburg: Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• RADLOFF, W. (1899). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte II, St. Petersburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk’.
• RAMSTEDT, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• RAMSTEDT, G. J. (1957). Einführung in die altaische Sprachwissenschaft: I Lautlehre, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• RÄSÄNEN, M. (1949). Materialien zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen, Helsinki: Studia Orientalia.
• RÄSÄNEN, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• RECEBLİ, E. (2009). Qedim Türk Yazısı Abideleri, 4 Cildde, 1 Cild: Göytürk Yazısı Abideleri, I Hisse, Bakı: Nurlan.
• REDHAUSE, Sir J. W. (1890). A Turkish and English Lexicon, Shewing in English the Significations of the Turkish Terms, Constantinople: A. H. Boyajian.
• RÓNA-TAS, A.; Á. Berta (2011). West Old Turkic, Turkic Loanwords in Hungarian, Part I: Introduction, Lexicon «A–K», Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• ROSS, E. D. (1930). “The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering”, Bulletin of the School of Oriental Studies, 5/4: 861-876.
• RÖHRBORN, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung, I. Verben, Band 1: ab- - äzüglä-, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• RÖHRBORN, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung, II. Nomina-Pronomina-Partikeln, Teil 1: a-asvık, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• RÖHRBORN, K. (2017). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung, II. Nomina, Pronomina, Partikeln, Band 2: aš-äžük, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• SCHWARZ, H. G. (1992). An Uyghur-English Dictionary, Washington: Western Washington.
• SERTKAYA, O. F. (2014). “Bir kişi y(a)ŋ(ı)ls(a)r og(u)şı<ŋa> bod(u)nı<ŋa> (e)bi<ŋe> (e)şükiŋe t(e)gi (a)kıdm(a)z ermiş [KT G 6 = BK K 4]”, Dil Araştırmaları, 14: 9-21.
• SHŌGAITO, M. (2008). Uighur Abhidharma Texte: a Philological Study, Kyoto: Nakanishi Printing.
• SIDIKOV, S.; K. KONKOBAYEV (2001). Eski Türk Yazıtları (VII.-X. Asırlar), Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
• SLEPTSOVA, P. A. (1972). Yakutsko-Russkiy Slovar’, Moskva: İzdatel’stvo Sovyetskaya Entsilopediya.
• SODİKOV, K. (2004). Kük Türk Bitiglari: Matn va Uniŋ Tarixiy Talkini, Toşkent: Davlat Şarkşuoslik İnstituti Naşriyeti.
• STACHOWSKI, M. (1993). Dolganischer Wortschatz Supplementband, Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• STAROSTIN, S. A. vd. (2003). An Etymological Dictionary of Altaic Languages I-III, Brill: Leiden.
• SUBRAKOVA, O. V. (2006). Hakassko-Russkiy Slovar’ (Okolo 22 tıs. Slov), Novosibirsk: Nauka.
• ŞİRİN, H. (2015). Kül Tigin Yazıtı, Notlar, İstanbul: Bilgi Kültür Sanat.
• ŞÜKÜRLÜ, E. (1993). Qedim Türk Yazılı Abidelerinin Dili, Bakı: Maarif Neşriyyatı.
• TAŞ, İ. (2014). “Ḳıya Baḳ- Sözü Üzerine”, Geçmişten Geleceğe Türkçe Elginkan Vakfı, 1. Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı Bildirileri (17-19 Nisan 2013), Kitabevi. İstanbul: 117-129.
• TAŞAĞIL, A. (1999). Göktürkler II (Fetret Devri 630-681), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TEKİN, Ş. (1980). Maitrisimit Nom Bitig, die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule, 1. Teil: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen, Berliner Turfantexte: 9, Berlin: Akademie Verlag.
• TEKİN, T. (1967). “Determınation of Middle-Turkic Long Vowels through ʿarūḍ”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 20/2: 151-170.
• TEKİN, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington: Indiana University.
• TEKİN, T. (1988). Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEKİN, T. (1994). “Notes on Old Turkic Word Formation”, Central Asiatic Journal, 38/2: 244-281.
• TEKİN, T. (1995). Türk Dilinde Birincil Uzun Ünlüler, İstanbul: Simurg.
• TEKİN, T. (1998). Orhon Yazıtları (Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk), İstanbul: Simurg.
• TEKİN, T. (2013). Irk Bitig: Eski Uygurca Fal Kitabı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEKİN, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEZCAN, S. (2010). “Yazıtlarda Yeni Okuyuş ve Anlamlandırma Önerileri”, I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni Bildirileri (18-20 Kasım 2009, Afyonkarahisar/Türkiye), Ed. C. ALYILMAZ, vd. Afyon, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları, Afyon: 273-280.
• THOMSEN, V. (1935). “Moğolistan’daki Türkçe Kitabeler”, Çev. R. HULUSİ, Türkiyat Mecmuası, 3: 81-119.
• THOMSEN, V. (2002). Orhon Yazıtları Araştırmaları: [1.] Orhon ve Yenisey Yazıtlarının Çözümü İlk Bildiri; [2.] V. Thomsen Tarafından Çözülmüş Orhon Yazıtları; [3.] Yenisey Yazıtlarındaki İyi Değerlendirilmemiş Bir Harf; [4.] Turcica, Çeviren ve Yayıma Haz. V. KÖKEN, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [→ Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, Helsingfors 1896]
• TUGUŞEVA, L. Yu. (2008). Tyurkskiye Runiçeskiye Pis’mennıye Pamyatniki iz Mongolii, Moskva: İnsan.
• TUNA, O. N. (1957). “Bazı İmlâ Gelenekleri, Bunların Metin İncelemelerindeki Önemi ve Orhon Yazıtlarında Birkaç Açıklama”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1957: 41-81.
• TUNA, O. N. (1960). “Köktürk Yazılı Belgelerinde ve Uygurcada Uzun Vokaller”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1960: 213-282.
• TURAN, Z. (2012). “Eski Türkçe Döneminde Bir Morfofonetik Karşıtlık Sorunu”, TEKE: Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1/1: 69-80.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (1993). 12 Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• UÇAR, E. (2017). “Eski Türk Yazıtlarındaki Ança’nın Türkiye Türkçesine Aktarımı Üzerine Bazı Dikkatler”, TÜRÜK: Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 11: 408-419.
• UÇAR, E. (2018). “Bilge Kagan (Doğu 41) Yazıtındaki NIńTYn İbaresi Üzerine”, Journal of Old Turkic Studies, 2/1: 67-83.
• ÜSTÜN, M. C. (2010). “Türk Asıllı Türkologların Orhun Yazıtlarını Okuma ve Yorumlamalarındaki Farklılıklar Üzerine Notlar”, Turkish Studies, 5/2: 1383-1404.
• ÜŞENMEZ; E. (2013). Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası: Satır Arası Türkçe-Farsça Tercümeli (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler Dizini-Tıpkıbasım), İstanbul: Akademik Kitaplar.
• VAMBÉRY, H. (1899). Noten zu den alttürkischen Inschriften der Mongolei und Sibiriens, Helsingfors: Société Finno-Ougrienne.
• WILKENS, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung, Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig, Band 2, Berliner Turfantexte: 25, Turnhout (Belgien): Brepols Publishers.
• WILKENS, J. (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien, Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā, Teile 1-3, Berliner Turfantexte: 37, Turnhout (Belgien): Brepols Publishers.
• XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (1995). 8 Cilt, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YUDAHİN, K. K. (1985). Kirgizsko-Russkiy Slovar’ I: A-K, Frunze: Glavnaya Redaktsiya Kirgizskoy Sovyetskoy Entsiklopedii.
• ZIEME, P. (1975). Manichäische-türkische Texte, Texte, Übersetzung, Anmerkungen, Berliner Turfantexte: 5, Berlin: Akademie Verlag.
• ZIEME, P. (1982). “A New Fragment of the Uigur Guanwuliangshoujing”, Bukkyō Bunka Kenkyūjo Kiyō [Bulletin of Institute of Buddhist Cultural Studies Ryukoku University], 21: 20-29.
• ZIEME, P. (1991). Die Stabreimtexte der uiguren von Turfan und Dunhuang: Studien zur alttürkischen Dichtung, Budapest: Akadémiai Kiadó.
• ZIEME, P. (1997). “Remarks on Old Turkish Topography”, Languages and scripts of Central Asia, Eds. by. Sh. AKİNER; N. SIMS-WILLIAMS, School of Oriental and African Studies, London: 46-51.
• ZIEME, P. (2015). Altuigurische Texte der Kirche des Ostens aus Zentralasien, Gorgias Press: USA.
• ZIMONYI, I. (2003). “Bodun und El im Frühmittelalter”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 56/1: 57-79.