СЕЙІТ ҚАСҚАБАСОВТЫҢ КОНЦЕПТУАЛДЫҚ ДҮНИЕСІ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚ ФОЛКЛОРЫНДАҒЫ АҢЫЗ ПЕН ӘПСАНА ЖАНРЛАРЫ

Yıl 2024, Sayı: 120, 85 - 105, 26.12.2024

Mustafa Nerkiz

https://doi.org/10.59358/ayt.1558588

Öz

Жалпы фольклорлық зерттеулердегідей жанр мен классификация мәселесі қазақ фольклортану зерттеулерінде де маңызды зерттеу бағыттарының біріне айналды. Бұл мәселе бойынша көптеген зерттеушілер әртүрлі көзқарастарды алға тартқанымен, барлық зерттеушілердің ортақ түр анықтамасы мен классификациясы туралы айту өте қиын. Әрине, қазақ фольклорлық зерттеулеріндегі бұл жағдайдың бірнеше себептері бар. Сол кезеңнің идеологиялық түсінігінің фольклорға тигізетін әсері солардың ішіндегі ең маңыздысы болса керек. Осы түсініктен шығып, Сейіт Асқарұлы Қасқабасов қазақ фольклорына, әсіресе проза жанрларына терең зерттеу жүргізді; Ол жанрлардың анықтамасы, қайнар көзі, даму жолдары, поэтикасы мен қызметі сияқты ерекшеліктері туралы маңызды мәліметтер берді. Оның жанр, жіктеу мәселесіне қатысты пікірлері өз заманына жаңалық, қанағаттанарлық деп танылып, бұл пікірлерді кейінгі фольклор зерттеушілері жалғастырып, қолдады. Бұл зерттеуде С.Қасқабасов зерттеген дербес жанр болып табылатын «әпсана» және «аңыз» тақырыптарына талдау жасаладыі. Бұл зерттеуді жүргізу себебі, аталған екі түрдің сол кезеңге дейін «аңыз» деген атпен бірге қарастырылуы және екі түрге қатысты салыстырмалы зерттеулердің шектеулі болуы. Зерттеуде әпсана пен аңыз түрлеріне жеке баға беріліп, екі түрдің ұқсастығы мен айырмашылығына тоқталу арқылы әпсана пен аңыздың жалпылық шекарасы ашылады.

Anahtar Kelimeler

Қазақ, фольклор, аңыз, әпсана, Қасқабасов

ANIZ AND LEGEND TYPES IN KAZAKH FOLKORE BASED ON SEİT KASKABASOV’S CONCEPTUAL WORLD

Öz

As in general folklore studies, the issue of genre and classification has been one of the most significant research areas in Kazakh folklore studies. Although many researchers have presented various perspectives on this issue, reaching a unified definition and classification of genres among scholars remains challenging. This situation in Kazakh folklore research can be attributed to several factors, with the ideological influence of the period on folklore being perhaps the most significant.
Seyit Askaruli Kaskabasov, who transcended this ideological framework, conducted extensive research on Kazakh folklore, particularly on prose genres. He provided critical insights into the definition, origin, developmental trajectories, poetics, and functions of these genres. His perspectives on genre and classification were regarded as innovative and comprehensive for his time, subsequently influencing and being supported by later folklore researchers.
In this study, Kaskabasov’s approach is narrowed down to focus on anız and legend, which he treated as independent genres. The rationale for this study lies in the fact that, until then, the two genres had often been grouped together under the title of anız, and comparative research on them was limited. This study evaluates anız and legend as distinct genres, highlights their similarities and differences, and delineates their boundaries.

Anahtar Kelimeler

Kazakh, folklore, anız, legend, Kaskabasov

ТИПЫ АНЫЗА И ЛЕГЕНД В КАЗАХСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ НА ОСНОВЕ КОНЦЕПТУАЛЬНОЙ КАРТИНЫ МИРА СЕЙИТА КАСКАБАСОВА

Öz

Проблема жанровой принадлежности и классификации является одним из ключевых направлений исследований в казахской фольклористике, как и в фольклористике в целом. Несмотря на множество точек зрения, предложенных различными исследователями, выработать универсальное определение жанров и их классификацию, приемлемую для всех специалистов, представляется весьма сложной задачей. Такая ситуация обусловлена рядом факторов, среди которых наиболее значимой является идеологическая интерпретация фольклорного материала, характерная для определённых исторических периодов. Сейит Аскарулы Каскабасов, преодолев влияние идеологических установок, провёл глубокое исследование казахского фольклора, уделив особое внимание прозаическим жанрам. В своих работах он предоставил значимые сведения, касающиеся определения, происхождения, путей развития, поэтики и функций жанров. Его подход к жанровой проблематике и классификации получил признание как новаторский и соответствующий научным запросам своего времени, что способствовало его последующему развитию и поддержке со стороны других исследователей фольклора. В рамках своего исследования Каскабасов сосредоточился на анализе жанров аныз и легенда, рассматриваемых им как самостоятельные жанровые формы. Причина выбора данного направления связана с тем, что ранее оба жанра нередко рассматривались в совокупности под общим названием аныз, а их сравнительный анализ носил ограниченный характер. В представленной работе жанры аныз и легенда будут исследованы раздельно, с акцентом на выявление сходств и различий между ними, а также на определение жанровых границ каждого из них.

Anahtar Kelimeler

Казах, фольклор, предание, легенда, Каскабасов

SEYİT KASKABASOV’UN KAVRAMSAL DÜNYASINDAN HAREKETLE KAZAK FOLKLORUNDA AÑIZ VE EFSANE TÜRLERİ

Öz

Genel folklor araştırmalarında olduğu gibi, Kazak folklor araştırmalarında da tür ve tasnif meselesi en önemli araştırma sahalarından birisini oluşturmuştur. Bu mesele hakkında pek çok araştırmacı çeşitli görüşler ileri sürseler de, tüm araştırmacıların ortak tür tanımı ve tasnifinden söz etmek oldukça güçtür. Kazak folklor araştırmalarında elbette bu durumun birkaç sebebi bulunmaktadır. Dönemin ideolojik anlayışının folklor üzerindeki etkisi bunlardan belki de en önemlisidir. Bu anlayışın dışına çıkan Seyit Askarulı Kaskabasov Kazak folklorunda özellikle mensur türler üzerine derin araştırmalar yürütmüş; türlerin tanımı, kaynağı, gelişim yolları, poetikası ve işlevleri gibi özellikleri hakkında önemli bilgiler sunmuştur. Onun tür ve tasnif meselesi hakkındaki görüşleri dönemine göre yenilikçi ve tatmin edici bulunmuş, ondan sonraki folklor araştırmacıları tarafından da bu görüşler sürdürülüp desteklenmiştir. Bu çalışmada Kaskabasov tarafından birer müstakil tür olan “añız” ve “efsane” üzerinde durularak konu sınırlandırılmıştır. Söz konusu iki türün o döneme kadar “añız” başlığı altında birlikte değerlendirilmesi ve iki tür üzerine olan mukayeseli araştırmaların sınırlı olması bu çalışmanın gerçekleştirilme sebebidir. Çalışmada añız ve efsane türleri ayrı ayrı değerlendirilecek, iki türün birbiriyle olan benzerlikleri ve farklılıkları üzerinde durularak añız ve efsanenin türsel sınırları ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kazak, folklor, añız, efsane, Kaskabasov

Kaynakça

• Ahmetbekova, A. (2011). “Türki Halıqtarınıñ Añızdıq Prozasınıñ Zerttelüvi jäne Saralanuvı”, KazNU Habarşısı, Şığıstanuv Seriyası, No:4, Almatı, 56-62.
• Aliyev, R. (2021). Azerbaycan Folkloru [Janr Sistemi ve Teorik Açıklamalar], Bakü: İksad.
• Allambergenova, İ. (2019). “Qaraqalpaq Äpsana hem Añızdarı Haqqında”, Berdak Nomidagi Korakalpok Davlat Universitetining Ahborotnomasi. 2019. C. 4 No. 45, ss. 188-191.
• Anikin, P. V., & Kruglov, G. Y. (1987). Russkoye Narodnoye Poetiçeskoye Tvorçestvo. Izdaniye vtoroye, Sankt-Peterburg: Prosveşeniye.
• Annaberdiyev, D. (2021). “Türkmen Halk Biliminde Efsane Terimlerine Genel Bir Bakış”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı/Issue: 51 (Bahar/Spring) - Ankara, 135-155.
• Ason, H. (1971). “Concerning the ‘Historical’ and the ‘Local’ Legends and Their Relatives” The Journal of American Folklore, S. 84, No. 331, (Toward New Perspectives in Folklore).
• Ayımbetov, Q. (1988). Halıq Danalığı, Nökis.
• Älbekov , T. (2015). Akademik Seyit Kaskabasov jäne Qazaq Folkloristikası, Almatı: Print Express.
• Ävezov, M. ( (1991) Ädebiyet Tarihı, Almatı: Ana Tili.
• Boratav, P. N. (1995). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Dégh, L. (2001). Legend and Belief: Dialectics of a Folklore Genre, Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press.
• Dıykanbayeva, A. (2004). Kırgız Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma, Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi.
• Dönmez Fedakâr, P. (2008). Karakalpak Efsaneleri (İnceleme-Metinler), Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Duranlı, M. (2006). “Saha Türklerinde Efsane Kavramı ve Sınıflandırma Çalışmaları”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: VI, S: 2, ss. 303-309.
• Elçin, Ş. (1986). Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ergun, M. (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi, C. 1, Ankara: TDK Yayınları.
• Gilyazutdinov, S. M. (2000). Tatarskiye İstoriçeskiye Predaniya i Legendı i ih Hudojostvenniye Osobennosti, Kazan. Gurviç, İ. S. (1977) Kultura Severnıh Yakutov- Olenevedov, Moskova.
• Hamzayev, M. Ya. (1962). Slovar Turkmenskogo Yazıka, Aşkabat: Izdatelstvo AN TSSR.
• Hotamov, N. ile Sarimsaqov, B. (1983). Adabiyetşunoslik Terminlarining Rusça-Ozbekça Luğati, Taşkent: Okituvçi. İmomov, K. (1989), Ozbek Folklori Oçerklari, Taşkent: Fan.
• Kalbayeva, G. S. (2021). “Rol Legendı v anrovoy Sisteme Karakalpakskoy Narodnoy Prozı”, The Way of Science International scientific journal, № 1 (83).
• Kaskabasov, S. (1988). XIX. Ğasırdıŋ Ekinşi Jartısındağı Kazak Folkloristikası, Qazaq Fol’kloristikasınıñ Tarihı.
• Kaskabasov, S. (2009). Oyöris, Almatı: Jibek Jolı.
• Kaskabasov, S. (2014). Tañdamalı, C. 1, Astana: Foliant Baspası.
• Kebekova, B. (2002a). “Legenda”, Kırgız Adabiyatının Tarıhı, C. 1, Bişkek.
• Kebekova, B. (2002b). “Mif cana Ulamış”, Kırgız Adabiyatının Tarıhı, C. 1, Bişkek.
• Qorabay, S. (2010). Oqımıstı. (Baş Ed.) Almatı: QazAqparat.
• Qul-Muhammed, M. (2006). Qazaq Ädebi Tiliniñ Sözdiği. (Baş Ed.), Almatı: Arıs.
• Luthi, M. (2003). “Masalın Efsane, Menkabe, Mit, Fabl ve Fıkra Gibi Türlerden Farkı”, Çev. Sevengül Sönmez, Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Haz. Gülin Öğüt Eker vd. Ankara: Millî Folklor Yayınları.
• Maqsetov, Q. (1971) Qaraqalpak Folklorınıñ Estetikası, Nökis, Qaraqalpaqstan.
• Matıjanov, K. (2015) Babalar Sözinin Bahadüri, Ana Tili Gazeti, 08.10.2015, http://anatili.kazgazeta.kz/news/33145 (Erişim: 12.03.2019)
• Nabiyev, A. (2006). Azerbaycan Halk Edebiyatı, İkinci kısım, Bakü: Elm.
• Ospanaliyeva, B. (2011). Kazakistan’ın Cambıl Bölgesi Efsaneleri (İnceleme - Metinler), Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pirsultanlı, S. P. (2007). Azerbaycan Efsane ve Rivayetlerinin Edebiyat Anıtlarımızla Karşılaştırmalı Tetkiki [Metn], Bakü: Nurlan.
• Propp, V. Y. (1998). Poetika Folklora (Sobraniye Trudov V.Ya.Proppa), Sostavleniye, Predisloviye i Kommentarii A.N. Martınovoy, Moskova: Izdatelstvo “Labirint”.
• Sakaoğlu, S. (1980). Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Seyidoğlu, B. (1997). Erzurum Efsaneleri, İstanbul: Erzurum Kitaplığı.
• Sıdıqov, E. (2015) Seyit Askarulı Kaskabasov - Biyobibliyografiyalıq Körsetkiş, (Baş Editör). Astana.
• Şahajanova, G. K. “Añız-Äpsanalardıñ Janrlıq Erekşelikteri”, http://www.rusnauka.com/pdf/278523.pdf, (04.06.2021) Tanayev, T. (1999) Epikalık anrlar, C. 2, Oş.