KAZAKLARDA BAYKUŞ HAKKINDAKİ İNANÇLAR

Yıl 2025, Sayı: 122, 121 - 148, 22.06.2025

Intımakgül Nurmagombetova

Öz

Halk edebiyatı araştırmalarına malzeme olacak kaynaklar halkın içindedir. Çalışmaya konu olan “üki”, yani baykuş Kazak milleti için çok önemli ve kutsaldır. Baykuş değerli bir kuştur. Kazakların inancında “üki”nin tüyü yeni doğmuş bebeği, oyun yaşındaki çocukları cin ve perilerden, henüz evli olmayan genç kızları, gelinlik giymiş damat evine giden gelinleri, halkın önüne çıkıp çalgılar eşliğinde atışma yapan söz üstadı saz şairlerini nazardan, kötü niyetten korur. Bu inançlar günümüzde halkın gelenek ve göreneğinde devam etmektedir. Efsaneler ve halk inançları, “üki”nin sıradan bir kuş olmadığını göstermektedir. Çalışmamızda baykuş hakkında halk arasında bugüne kadar yaşayagelen efsanelerin tam metni Kazak Türkçesinden Türkiye Türkçesine aktarılarak verilmiştir. Efsanelerin Türkçeye aktarılıp okuyucuya sunulmasıyla, bunların daha geniş bir coğrafyada tanıtılması amaçlanmıştır. Baykuşlarla ilgili deyimler de çalışmada yer bulmuştur. Halk arasında yaygın olarak kullanılan baykuş tüyü takılmış deve yavrusu anlamına gelen “ükili bota”, gencecik, güzel anlamına gelen “ükidey ülbiregen” gibi bazı deyimler üzerinde durulmuştur. Baykuşun Kazaklar için kutsal olduğuna dair Türkistan’da yaşanan bir olay da ele alınmıştır. Yazının sonunda baykuş tüyü takma ile ilgili gelenekler hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Üki, bayğız, japalak, üki tüyü, kutsal kuş.

OWL-RELATED BELIEFS AMONG KAZAKH PEOPLE

Öz

Research materials for folk literature are found among the people themselves. This article focuses on the Üki—that is, the owl—which is not an ordinary bird but is regarded as highly valuable and sacred in Kazakh culture. According to Kazakh belief, the feather of the Üki protects young children, children of playing age, unmarried girls, brides on their way to the groom’s house, and poets who engage in public verbal contests accompanied by musical instruments. These beliefs are still reflected in the people’s traditions and customs today. Based on oral legends, it can be understood from the beliefs held by the people that the Üki plays an important symbolic and spiritual role. This study includes the full texts of legends surrounding the bird, which have been translated from Kazakh Turkish into Türkiye Turkish. It is believed that through translation, these cultural narratives can reach a broader audience and wider geography. The article also discusses an event that took place in Turkestan, which supports the idea that the owl is considered sacred by the Kazakhs. Additionally, idioms such as “ükili bota”—referring to a baby camel with an owl feather attached to protect it from the evil eye—and “ükidey ülbiregen” meaning “young and beautiful,” are examined as reflections of this cultural belief. The article concludes with information on traditions involving the use of owl feathers as protective symbols.

Anahtar Kelimeler

Uki, baygiz, japalak, feather of uki, holy bird.

ПОВЕРЬЯ У КАЗАХОВ О СОВЕ

Öz

Источники, послужившие материалом для изучения народной литературы, находятся среди народа. Тема статьи сова очень важна и священна для казахского народа. Сова-священная птица. В понимании казахского народа перо совы защищает новорожденного, детей игрового возраста, юношей, молодых девушек, невест от неведомой черной силы, защищает поэтов от сглаза. Эти верования продолжаются сегодня в традициях и обычаях народа. Согласно легендам, народные поверья доказывают, что сова необычная птица. Говорится, что в быту и сегодня употребляются устойчивые выражения, фразеологизмы связанные с перьями совы, как «үкили бота», «үкидей улбиреген». В нашем исследовании полный текст легенд о сове, живущей в народе до наших дней, был переведен с казахского на турецкий язык. Целью перевода легенд на турецкий язык было познакомить их с читателем из другой страны. Для ознакомлении также были включены фразеологизмы, связанные с перьями совы. В статье также рассказывается одна история произошедшая в Туркестане, показывающая, что сова священна для казахского народа. В конце было рассказано о верованиях про перьев совы и представлена информация о важности этих верований.

Anahtar Kelimeler

Сова, байгыз, жапалак, перья совы, священная птица.

ҚАЗАҚТАР АРАСЫНДАҒЫ ҮКІ ТУРАЛЫНАНЫМДАР

Öz

Халық әдебиетін зерттеу үшін қолданылатын материалдар мен дереккөздер халықтың арасынан ізделеді. Бұл мақалада үкінің қазақ халқы үшін қаншалықты маңызды екенін зерттеледі. Үкі – қасиетті құс. Қазақ халқының танымында үкінің қауырсыны жаңа туған нәрестені, ойын жасындағы балаларды, бозбалалар мен жас қыздарды, күйеу жігіттің үйіне той көйлегін киіп баратын қалыңдықтарды жын-перілерден қорғайды, өткір тілді, шешен ақын жырауларды тіл көзден сақтайды. Бұл наным-сенімдер қазір де халықтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарында жалғасын табуда. Аңыздарға сүйенсек, халық арасындағы нанымдар үкінің қарапайым құс емес екендігін дәлелдейді. «Үкілі бота», «үкідей үлбіреген» тұрақты сөз тіркестерінің бүгінгі таңда да тұрмыста қолданылатыны белгілі. Халық арасында үкі туралы бүгінгі күнге дейін сақталып келе жатқан аңыздардың толық мәтіні зерттеуімізде қазақ тілінен түрік тіліне аударылған. Аңыздарды түрік тіліне аударудағы мақсат – оларды түрік халқына таныстыру. Мақалада үкіге байланысты сөз тіркестері де қамтылды. Қазақ халқы үшін үкінің қасиетті екенін көрсететін Түркістандағы бір оқиға да баяндалады. Үкі тағу туралы наным-сенімдер туралы айтылып, ақпарат берілді.

Anahtar Kelimeler

үкі, байғыз, жапаалақ, үкі қауырсыны, қасиетті құс.

Kaynakça

• Äuesbayeva, P. & Mursalimova, N. (2011). Babalar Sözi. Kazak Mifteri. 78.Cilt. Astana: Mädeni Mura.
• Dastanov, O. (2000). Äzireti Sultan. Astana: Parasat.
• Gabithanulı, K. (2006). Qazaq Mifalogiyasınıñ Tildegi Körinisi. Almatı: Arıs.
• İbrayev, Ş. & Äuesbayeva, P. (2001). Qazaqtıñ Miftik Äñgimeleri. Almatı: Ğılım.
• Kaliyev, G., Nakısbekov, O., Sarıbayev, Ş. & Üderbayev, A. (2005). Qazaq Tiliniñ Aymaktıq Sözdigi. Almatı: Arıs.
• Koñıratbayeva, J., Kaliyev, G. & Esenova, K. (2011). Qazaq Ädebî Tiliniñ Sözdigi. 6. Cilt. Almatı: Daüir.
• Koñırov, T. (2007). Tûraqtı Teñeuler Sözdigi. Almatı: Arıs.
• Ospanov, E. A. (2009). Qazaq Halqınıñ Salt Dästürleri. Almatı: Poligrafkombinat.
• Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi. I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Qarabek, B. (2021). Ükili Dombıra, Ürker Gazeti, 9(156), 32-38.
• Qazaq Sovet Entsiklopediyası. (1973). “Bayğız”, II.Cilt. Almatı: Kazak SSC Gılım Akademiyası.
• Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi. (1976). “Bayğız”, II. Cilt. Almatı: Gılım.
• Radlof, W. (1893). Versuch eines Wörterbuch der Türk Dialecte. I-IV. Sankt Peterburg: Akademiya Nauk.
• Rayımbekov, K. J. & Baygabılova, K.T. (2013). Sen Bilesiñ Be?. Almatı: Aruna.
• Tasilova, N. & Batırbayeva, M. (2022). Qazaq Halqınıñ Birtuar Aqını Mäşhür Jüsip Köpeyulı, Almatı: Azamattık Aviatsiya Akademiyasınıñ Jarşısı, 1(24), s.62-70.
• İnternet Kaynakları: URL-1 https://library.uygur.com/kitap/d/Divanu-Lugatit-Turk-Tr-TDK-01-67MB.pdf (Erişim Tarihi: 18.01.2024)
• URL-2 https://library.uygur.com/kitap/d/Divanu-Lugatit-Turk-Dizini-TDK-2MB.pdf (Erişim Tarihi: 18.01.2024)
• URL-3 https://massaget.kz/salt-dastur/uk-ne-ushn-kiel-42508/ (Erişim Tarihi: 12.01.2022) URL-4 https://e-history.kz/ru/news/show/3797 (Erişim Tarihi: 11.11.2024)
• URL-5 https://oldkaz.kyzylorda-news.kz/news/lifnews/9740-yzylordaly-sta-mesht-beynesndeg-besk-zhasady.html (Erişim Tarihi: 26.11.2024)
• URL-6 https://razrisyika.ru/img/cat-sukele-dlya-detey-9741 (Erişim Tarihi: 22.11.2024) URL-7 https://dzen.ru/a/XdeVj-XyDR77_tSR (Erişim Tarihi: 22.11.2024)
• URL-8 https://humple.club/11202-kazahskij-golovnoj-ubor-borik.html (Erişim Tarihi 22.11.2024)
• URL-9 https://artandcrafts.cultural.kz/ru/shymyldy%D2%9B/ (Erişim Tarihi: 22.11.2024)
• URL-10https://vkoem.kz/index.php/ekspozicziyalar/shyys-azastan-azataryny-etnografiyaly-mrasy/628-kim (Erişim Tarihi: 24.11.2024)
• URL-11https://pandaland.kz/articles/semya/tradicii/ulbolsyn-i-drugie-traditsii-davat-imena-detyam (Erişim Tarihi: 24.11.2024)
• URL-12Біржан салдың өмірі мен шығармашылығы (Erişim Tarihi: 12.12.2024)
• URL-13https://urker.kazgazeta.kz/news/8511 (Erişim Tarihi: 12.12.2024)
• URL-14https://e-history.kz/kz/news/show/502 (Erişim Tarihi: 12.12.2024)
• URL-15https://rudnyi-altai.kz/bogata-znamenitostyami-zemlya-ayagoza/ (Erişim Tarihi: 24.11.2024)
• URL-16https://ruh.kz/uki-nege-kieli_330/ (Erişim Tarihi: 12.12.2024)
• URL-17https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1846167-mavzolei-gorodisa-i-pesery-vpecatlausie-mesta-v-okrestnostah-symkenta/ (Erişim Tarihi: 24.11.2024)