YANGINLAR, KİLİSELER VE HAVRALAR: OSMANLI DÖNEMİNDE SARAYBOSNA’DA GAYRİMÜSLİM MABETLERİNİN MEŞRULAŞMA SÜRECİ

Year 2021, Volume: 10 Issue: 1, 179 - 220, 01.07.2021

Aşkın Koyuncu

https://doi.org/10.30903/Balkan.954323

Abstract

Osmanlı Devleti’nde 1856 Islahat Fermanı’na kadar Gayrimüslimlere yönelik şer‘î kısıtlamaların başında yeni kilise ve havra inşa etme yasağı geliyordu. Fetih döneminde Gayrimüslimlere bırakılan mabetlerin kadı ilâmı, şeyhülislam fetvası ve sultanın fermanıyla aslına uygun olarak tamirine izin veriliyordu. Sonradan yapılmış mabetlerin yıkılması zorunluydu. Bu kurallar yeni kurulan şehirler için de geçerliydi. Osmanlılar tarafından kurulan bir şehir olmasına rağmen Saraybosna’da 16. yüzyılda birer Ortodoks ve Latin kilisesi ile bir havra inşa edilmiştir. Bunların nasıl yapıldığı, neden yıkılmadığı ve nasıl meşrulaştığı meselesi çalışmamızın esasını oluşturmaktadır. Osmanlı şehirlerinde siyaseten izin verilen, hoşgörülen ve şeriata aykırı olarak inşa edilen mabetlerin tamir sürecinde şikâyet olmadığı takdirde kadimliğine hükmedilerek meşrulaştırılması mümkündü. Osmanlı döneminde Saraybosna’da yirmiden fazla büyük yangın yaşanmış ve bazılarında kilise ve havralar da yanmıştır. Makalemizde tamir ve inşa sürecinde uygulanan şer‘î prosedürü ve yangınların Saraybosna’daki mabetlerin meşrulaştırılmasında veya genişletilmesinde nasıl bir vasıta olarak kullanıldığını ele alacağız. Ayrıca, belge ve sicillerde kullanılan standart ifadelerin geçerliliğini inceleyeceğiz.

Keywords

Saraybosna, Yangınlar, Kilise, Havra, Şer‘î Hukuk

FIRES, CHURCHES AND SYNAGOGUES: THE LEGITIMATION PROCESS OF NON-MUSLIM SANCTUARIES IN SARAJEVO DURING THE OTTOMAN PERIOD

Abstract

The prohibition of building new churches and synagogues was one of the most importantreligious restrictions conducted upon non-Muslims until the Imperial Edict of 1856 during the Ottoman Empire. Sanctuaries, which remained in the hands of non-Muslims at the time of the conquest were allowed to be restored in their original forms after the ilam (judicial decree) of the kadi, fatwa of Shaykh al-Islam and the Sultan’s firman. However, it was necessary to demolish the sanctuariesbuilt after the conquest. These rules were also valid for newly established cities. Although Sarajevo was a city founded by the Ottomans, an Orthodox church, a Latin church and a synagogue were built in the 16th century. Questions ofhow these sanctuaries were created, why they were not destroyed and how they were legitimized are the main topic of our study. In the Ottoman cities, the churches and synagogues that were politically permitted or tolerated and that built in violation of Sharia could be legitimized during the reparation process by concluding that they remained from the time of conquest provided that there were no objection. More than twenty great fires occurred in Sarajvo during the Ottoman period. Churches and synagogues were also burned in some of them. In this article, we will try to show the sharia procedure applied in the reparation and reconstruction process and how fires were used as a means of legitimizing or expanding sanctuaries in Sarajevo. We will also examine the validity of standard expressions used in the official documents and registers.

Keywords

Sarajevo, Fires, Churches, Synagogues, Sharia Law

References

• Bâb-ı Âsafî, Âmedî Kalemi (A.AMD), 4/74.
• Cevdet-Adliye (C.ADL), 49/2972, 87/5203.
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 287/17234, 424/21808, 424/21808-A, 424/21808-D, 425/21812-C, 425/21827, 586/28828-J, 586/28828-K, 623/30793, 779/36514, 1494/99.
• İrade-Hariciye (İ.HR), 46/2166, 98/4784, 211/12188, 212/12298.
• Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d.), 111/746.
• ALLAHVERDİ, Reyhan Şahin, İsmiyle Yaşayanlar: Siyavuş Paşa ve Vakıfları, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2020.
• ARUÇİ, Muhammed, “Saraybosna”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 36, İstanbul 2009, ss. 128-132.
• BERBASSA, Esther- Aron Rodrigue, Türkiye ve Balkan Yahudileri (14-20. Yüzyıllar), Çev. Ayşe Atasoy, İletişim Yayınları, İstanbul 2014.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Osmanlı Döneminde Kilise Siyâsetinden Bir Kesit: II. Mahmud Devrinde Kilise Tamiri”, Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti, Ed. Azmi Özcan, Ensar Neşriyat, İstanbul 2000, ss. 255-266.
• Bosna-Hersek Vakfiyeleri, C. 2, Ed. Mevlüt Çam-Rahman Ademi, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara 2016.
• BOZKURT, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1996.
• DEMİREL, Muammer, “Construction of Churches in Ottoman Provinces”, Frontiers of Ottoman Studies: State, Province, and the West, Vol. II, Eds. Colin Imber et al, I.B. Tauris, London& New York, 2005, ss. 211-224.
• DONIA, Robert J., Sarajevo: A Biography, Hurst & Company, Londra 2006.
• DÜZDAĞ, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebussu’ûd Efendi’nin Fetvalarına Göre Kanunî Devrinde Osmanlı Hayatı: Fetâvâ-yı Ebussu’ûd Efendi, Şûle Yayınları, İstanbul 1998.
• ERCAN, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi, Ankara 2001.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, V. Kitap, Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001.
• GÖLEN, Zafer, “Tanzimât Döneminde Bosna Hersek’te Kilise İnşa ve Onarım Faaliyetleri”, Belleten, LXV/242, 2001, ss. 215-242.
• GRADEVA, Rossitsa, “On Zimmis and Their Church Buildings: Four Cases from Rumeli”, War and Peace in Rumeli: 15th to Beginning of 19th Century, The Isis Press, İstanbul 2008, ss. 179-213.
• ________, “Ottoman Policy towards Christian Church Buildings”, Etudes Balkaniques, No. 4, 1994, pp. 15-36.
• HADŽIBEGIĆ, Hamid, “Stara pravoslavna crkva u Sarajevu po turskim dokumentima u njenom muzeju”, Naše starine, II, 1954, str. 145-150.
• HAJDAREVIĆ, Rašid, “Prihodi i rashodi Gazi Husrev-begova vakufa u Sarajevu za period 1248-1251. (1832.-1835.)”, Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke, Kn. V-VI, 1978, str. 23-43.
• HADŽIHUSEJINOVIĆ, Salih Efendi Muvekkit, Povijest Bosne, Kn. I, prevodioci Lamija Hadžiosmanović, Fehim Nametak, Salih Trako, El-Kalem, Sarajevo 1999.
• KEMURA, Šejh Sejfuddin, “Stara hrišćanska crkva u Sarajevu”, Glasnik Zemaljskog Muzeja, XXIII/1911, str. 297-302.
• KENANOĞLU, M. Macit, Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, Klasik Yayınları, İstanbul 2004.
• KIEL, Machiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Assen/Maastricht, Van Gorcum 1985.
• ________, “Müzakere”, Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti, Ed. Azmi Özcan, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2000, ss. 267-274.
• KOYUNCU, Aşkın, “Osmanlı Devleti’nde Kilise ve Havra Politikasına Yeni Bir Bakış: Çanakkale Örneği”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl 12, S. 16, 2014, ss. 35-87.
• KOYUNCU, Nuran, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Din ve Vicdan Hürriyetleri Bağlamında Mâbedlerin Hukuki Statüsü, Adalet Yayınevi, Ankara 2014.
• KÖÇ, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Devlet-Tekke İlişkisinin Önemli Bir Tanığı: Halveti Şeyhi Sofyalı Bâlî Efendi ve Vakıfları”, Belleten, LXXX/289, 2016, ss. 797-821.
• ________, “Osmanlı Devleti’nde Hazine Gelirlerinden Vakıflara Yapılan Tahsisatlar”, Vakıflar Dergisi, S. 39, 2013, ss. 103-114.
• KREŠEVLJAKOVIĆ, Hamdija, “Požari, poplave i zarazne bolesti u Sarajevu (Od 1480. do 1878.)”, Kalendar Napredak, XVII/1928, str. 148-151.
• LORY, Bernard, “The Vizier’s Dream: ‘Seeing St. Dimitar’ in Ottoman Bitola”, History and Anthropology, Cilt. 20, No. 3, 2009, ss. 309-316.
• MALCOLM, Noel, Bosna, Türkçesi: Aşkım Karadağlı, Om Yayınevi, İstanbul 1999.
• MOREAU, Miza, “The Evolution of an Urban Form: Six Centuries of an Ethnically Diverse Sarajevo”, The Ethnically Diverse City, Eds. Frank Eckardt-John Eade, Berliner Wiss.-Verlag, Berlin 2011, ss. 579-599.
• NILEVIĆ, Boris, “O postanku stare pravoslavne crkve u Sarajevu”, Historijska traganja, No. 5, 2010, str. 81-87.
• ________, “Kulturna misija srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini 1463-1557. Godine”, Prilozi, XX/212, 1985, str. 115-140.
• ORUÇ, Hatice, “15. Yüzyılda Bosna Sancağı ve İdari Dağılımı”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 18, 2005, ss. 249-271.
• ________, “15.-16. Yüzyıllarda Saraybosna”, CIÉPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XVII. Sempozyum Bildirileri, 18-23 Eylül 2006, Trabzon, Yay. Haz. Kenan İnan-Yücel Dursun, KATÜ Yayınları, Trabzon 2011, ss. 391-409.
• ________, “Bosna Sancağında Şehirlerin Kuruluşunda Vakıfların Rolü: Yeni Bazar ve Saraybosna Örneği”, Vakıf Medeniyeti ve Şehir Sempozyumu, Yay. Haz. Fahamettin Başar, Mehmet Kurtoğlu, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara 2013, ss. 169-173.
• ________, “Gazi Hüsrev Bey’in Saraybosna’daki Vakıfları”, Belleten, LXXIII/268, 2009, ss. 645-670.
• POPOVIC, A., “Sarajevo”, The Encyclopaedia of Islam, Vol. IX, Brill, Leiden 1997, ss. 28-34.
• Saraybosna Şeriye Sicilleri, Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi, Saraybosna/ İSAM Kütüphanesi, İstanbul, No. 4, 33, 34, 35, 36.
• SEL TURHAN, Fatma, “Molla Mustafa’nın İzinde 18. Yüzyılda Bosna’da Sosyal Hayat”, Avrasya Etüdleri, S. 48, 2015/2, ss. 65-99.
• SKARIĆ, Vladislav, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do Austro-Ugarske okupacije, Izdanje Opštine Grada Sarajeva, Sarajevo 1937.
• ŞAHİN, İlhan, “Osmanlı Döneminde Sarayova (Saraybosna)’nın Kuruluşu ve Yükselişi (1455-1561)”, Bosna-Hersek, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1992, ss. 21-29.
• ________, “Osmanlı Belgeleri Işığında Sarayova (Saraybosna)’nın Kuruluşu ile İlgili Yeni Tespitler”, Uluslararası Dünden Bugüne Bosna-Hersek ve Aliya İzzetbegoviç Sempozyum Bildirileri, Ed. Zekeriya Kurşun vd., FSMVÜ, Gaziosmanpaşa Belediyesi, İstanbul 2019, ss. 45-51.
• Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi, Behçetü’l-Fetâvâ, Haz. Süleyman Kaya vd., Klasik, İstanbul 2011.
• Şeyhülislam Feyzullah Efendi, Fetâvâ-yı Feyziye, Haz. Süleyman Kaya, Klasik, İstanbul 2009.
• URSINUS, Michael, Sarajevo, an Ottoman City of Many Names and Disputed History, Max-Weber-Stiftung, Bonn 2015.
• YEDİYILDIZ Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2003.
• ZLATAR, Behija, “XV. ve XVI. Yüzyıl Saraybosna Vakıfları”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu: İstanbul-Edirne 9-10-11 Mayıs 2012, Ed. Mehmet Kurtoğlu, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara 2012, ss. 57-61.
• ________, “XVI. Yüzyılda Saraybosna”, Osmanlı, Ed. Güler Eren, Cit V, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, ss. 595-600.
• XVIII. Yüzyıl Günlük Hayatına Dair Saraybosnalı Molla Mustafa’nın Mecmuası, Haz. Kerima Filan, Connectum, Saraybosna 2011.