AN XVIII. CENTURY VIZIER WAQF IN THESSALONIKI: CHARITABLE FOUNDATIONS AND PROPERTIES OF NUMAN PASHA

Year 2023, Volume: 12 Issue: 1, 37 - 82, 31.07.2023

Meral Bayrak Ferlibaş

https://doi.org/10.30903/Balkan.1323168

Abstract

One of the waqfs, established during the Ottoman period and which gave Salonika a Turkish-Muslim identity, was implemented in the middle of the 18th century by Vizier Numan Pasha, the governor of Salonika. First, the Pasha, who established a family waqf by donating real estate merely without any charity on August 1749, built a mosque, dervish lodge, and school in Ahmed Subası District and put them into service on March 1755 approximately six years after the registration of the first waqf. Also, he donated lots of books and made additions to the movables and real estate he had previously donated.

Two foundation certificate-charters (vakfiye) and three supplements to foundation certificate-charters in the Archives of General Directorate of Foundations, related to the institution which turned into a semi-family waqf in this way, and some documents and books in the archives were evaluated. Information was given about both waqf monuments and the donated ones. Moreover, it was made an effort to introduce both charitable service buildings (hayrât) and income-producing properties (akarât) by transferring data about the personnel serving in the waqfs.

Apart from those mentioned, the contribution of a philanthropist from Salonika to the waqf was briefly mentioned, although there are additions made after the death of Numan Pasha, these were not mentioned. That is there as to why there is no foundation certificate-charters related to these movables and real estates which are understood to have been donated by the pasha's children or descendants. The data related to the mentioned income sources, which are seen in the accounting records of the waqf and which are understood to have been added later, were evaluated in another study.

Keywords

Numan Pasha, Thessaloniki, Pink (Atatürk’s) House, Midhat Pasha, Reformatory

SELANİK’TE XVIII. YÜZYILA AİT BİR VEZİR VAKFI: NUMAN PAŞA’NIN HAYRÂTI VE AKARÂTI

Abstract

kazandıran vakıflardan biri XVIII. yüzyıl ortalarında Selanik Mutasarrıfı Vezir Numan Paşa tarafından hayata geçirilmiştir. Önce 13 Ağustos 1749 tarihinde herhangi bir hayrât olmaksızın sadece gayrimenkul bağışlayarak evlatlık vakıf kuran paşa ilk vakfiyenin tescilinden yaklaşık olarak altı yıl kadar sonra 16 Mart 1755’te Ahmed Subaşı Mahallesi’nde cami, tekke ve mektep inşa ettirerek hizmete sunmuş ayrıca çok sayıda kitap bağışlayarak daha önce vakfettiği menkul ve gayrimenkullere ilavelerde de bulunmuştur.

Bu şekilde yarı ailevi bir vakıf haline dönüşen kurumla ilgili Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde bulunan iki vakfiye ile üç vakfiye zeyli ve arşivlerde yer alan bazı belgelerle defterler değerlendirilerek hem vakıf eserler hem de vakfedilenler hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca kurumlarda hizmet veren personel ile ilgili veriler aktarılarak hayrât ve akarâtın tanıtılmasına gayret edilmiştir.

Bahsedilenlerden başka Selanikli bir hayırseverin vakfa yaptığı katkıya kısaca değinilmiş, Numan Paşa'nın vefatından sonra da yapılan ilaveler olduğu halde bunlara yer verilmemiştir. Paşanın çocukları veya soyundan gelenler tarafından bağışlandığı anlaşılan bu menkul ve gayrimenkullerle ilgili vakfiyelerin mevcut olmaması bunun nedenidir. Vakfa ait muhasebe kayıtlarında görülen ve sonradan eklenmiş olduğu anlaşılan sözü edilen gelir kaynaklarıyla ilgili veriler başka bir çalışmada değerlendirilmiştir.

Keywords

Numan Paşa, Selanik, Pembe Ev, Midhat Paşa, Islahhane

References

• I. Arşiv Kaynakları
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO), 4226/316932.
• BOA, Cevdet Belediye (C.BLD), 16/797.
• BOA, Cevdet Evkaf (C.EV), 112/5590.
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), Evkaf Defteri (EV. d.), 553.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), BOA, Evkaf Mektûbî Kalemi (EV.MKT), 985/120; 2972/201; 3108/82.
• VGMA, BOA, Evkaf Muhasebe Kalemi (EV.MH), 1341/218; 1440/340; 1440/342; 1440/344; 1440/346; 1440/348; 1440/458; 1440/460; 1440/502; 1440/510; 1772/528; 1772/538; 1772/540; 1772/542; 1772/544; 1772/546; 1772/550; 1772/552; 1772/554; 1772/556; 1772/560.
• VGMA, Defter, 1902, sıra no: 1; sıra no: 2; sıra no: 3; sıra no: 4; sıra no: 5; sıra no: 6; sıra no: 7.
• VGMA, VGM.Defter, 743, s. 474-482, 485; 744, s. 391-395; 2650/25, s. 50; 2650/30, s. 60; 2896/13, s. 64-65; 2978/17, s. 28; 5328/65, s. 124.
• II. Yayımlanmış Belgesel Nitelikli Kaynaklar
• Âşık Mehmed, Menâzırü'l-Avâlim, (haz.) Mahmut Ak, C. III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Salnâme-i Selânik, Def'a 2, 1288/1871, s. 103; Def'a 4, 1291/1874, s. 103; Def'a 5, 1292/1875, s. 80; Def'a 6, 1293/1876, s. 80; Def'a 7, 1294/1877, s. 80; Def'a 8, 1299/1882, s. 177.
• III. Araştırma ve İnceleme Eserleri
• AKGÜNDÜZ, Ahmed, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1996.
• ___________, “İcâre-i Vâhide”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), C. 21, İstanbul 2000, ss. 388-389.
• ___________, “İcâreteyn”, TDVİA, C. 21, İstanbul 2000, ss. 389-391.
• ANASTASSIADOU, Meropi, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selanik (1830-1912), (çev.) Işık Ergüden, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk, C. IV, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını, İstanbul 1982.
• Balkanlar’da Osmanlı Vakıfları Vakfiyeler Yunanistan, (ed.) Halit Eren, (haz.) Halit Eren-Mustafa Oğuz-Zekai Mete, C. 3, 5, İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayını, İstanbul 2017.
• BAYRAK (FERLİBAŞ), Meral, “Makbul/Maktul İbrahim Paşa Vakfı: Selanik ve Kavala ile Diğer Yerlerde Bulunan Hayratı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 35, İstanbul 2016, ss. 1-66.
• , Meral, “Makbul/Maktul İbrahim Paşa Vakfı: Hezargrad’da Bulunan Hayratı”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Beşinci Uluslararası Kongresi Tebliğleri Mayıs 2015, Saraybosna, (ed.) Halit Eren, İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayını, İstanbul 2018, ss. 259-295.
• , “Selanik’teki XVI. Yüzyıla Ait Vakıflardan Biri: Yakub Paşa’nın Vakıf Eserleri ve Vakfettikleri”, Belleten, C. 84, S. 299 (Nisan 2020), ss. 135-202.
• , “Selanik'teki Numan Paşa Vakfı’nın Muhasebe Kayıtlarına Göre İşleyiş Tarzı”, Balkan Tarihi Araştırmaları II, (ed.) Bülent Akyay, Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü Yayınları, Edirne 2022, ss. 101-172.
• BIÇAKÇI, İsmail, “Selanik’te Türk Mimari Eserleri”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri (Sofya, Nisan 21-23, 2000), (ed.) Ali Çaksu, İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayını, İstanbul 2002, ss. 433-447.
• DELİLBAŞI, Melek, “Selânik ve Yanya’da Osmanlı Egemenliğinin Kurulması”, Belleten, C. LI, S. 199 (1987), ss. 75-101.
• DİMİTRİADİS, Vassilis, “Via Egnatia Üzerindeki Vakıflar”, Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699), (ed.) Elizabeth A. Zachariadou, (çev.) Özden Arıkan, Ela Güntekin, Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, ss. 92-104.
• , Bir Evin Hikâyesi Selânik’teki Mustafa Kemal Atatürk’ün Evi ve Ailesi Hakkında Türkçe ve Yunanca Belgeler, (çev.) Gülsün Aksoy-Aivali, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2016.
• GENÇER, Ceylan İrem, 1840-1912 Yılları Arasında İzmir ve Selanik’teki Kentsel ve Mimari Değişim, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Nur Akın, İstanbul 2012.
• GÖKBİLGİN, Tayyib, “Köprülüler”, İslâm Ansiklopedisi (İA), C. 6, İstanbul 1993, ss. 892-908.
• GÜMÜŞSOY, Emine, “Selanik Mevlevîhanesi”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Beşinci Uluslararası Kongresi Tebliğleri Mayıs 2015, Saraybosna, (ed.) Halit Eren, İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayını, İstanbul 2018, ss. 39-61.
• GÜNAY, Hacı Mehmet, “Vakıf”, TDVİA, C. 42, İstanbul 2012, ss. 475-479.
• KAÇAN ERDOĞAN, Meryem, “Osmanlı Dönemi’nde Selanik’teki Vakıf Hanlarla İlgili Bazı Tespitler”, Near East Historical Review, 11/3 (Temmuz 2021), ss. 1-26.
• KÖKSAL, Osman, “Osmanlı Şehrinin Kandilleri mi Sönüyor? 19. Yüzyıl Sonunda Selanik’te Maddi Müzâyaka İçerisine Düşen Bazı Vakıflar Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Dönemi Balkan Şehirleri, (ed.) Zafer Gölen-Abidin Temizer, C. 2, Gece Kitaplığı, Ankara 2017, ss. 719-732.
• , “Osmanlı Sosyokültürel Hayatının Teneffüs ve Tenevvür Mekânları: Son Devir Selanik Tekkeleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Dönemi Balkanlar’da Gündelik Hayat, (ed.) Zafer Gölen-Abidin Temizer, Gece Kitaplığı, Ankara 2018, ss. 99-128.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, (yay. haz.) Nuri Akbayar, C. 4, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• ORUÇ, Hatice, “Yeni Pazar Şehri ve Vakıfları”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Beşinci Uluslararası Kongresi Tebliğleri Mayıs 2015, Saraybosna, (ed.) Halit Eren, İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayını, İstanbul 2018, ss. 129-187.
• Osmanlı Sadrazamları Hadîkatü'l-Vüzerâ ve Zeylleri, (haz.) Mehmet Arslan, Kitabevi Yayını, İstanbul 2013. ÖZCAN, Abdülkadir, “Köprülüzâde Nûman Paşa”, TDVİA, C. 26, İstanbul 2002, ss. 265-267.
• ÖZCAN, Görgün, Osmanlı Şehirciliği ve Vakıflar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• TOKSOY, Cemal, “Numan Paşa (Köprülüzade)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, (yay. kur.) Ali Birinci, Ekrem Çakıroğlu, İhsan Fazlıoğlu vd., C. 2, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008, ss. 372.
• TUĞRUL, Mehmet-Mehmet Bulut, “Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Kültürel Hayat: Selanik ve Sofya”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, C. 10, S. 2 (Aralık 2021), ss. 601-633.
• TURGUT, Vedat, Yitirilen Mirasımız: Selanik Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonlarına Kadar), Türk Dünyası Vakfı Yayınları, Eskişehir 2016.
• ULUÇAY, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2011.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Türk Hayrât Sistemi ve Balkan Şehirleri”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri (Sofya, Nisan 21-23, 2000), (ed.) Ali Çaksu, İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayını, İstanbul 2002, ss. 97-106.
• XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2003.
• ZİROJEVİC, Olga, “Vakıflar: Eski Yugoslavya Topraklarındaki Mevcut Şehirlerin Temel Taşı”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri (Sofya, Nisan 21-23, 2000), (ed.) Ali Çaksu, İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayını, İstanbul 2002, ss. 413-419.
• IV. Elektronik Kaynaklar
• Minareler Şehri Selanik, http://isted.org.tr/upload-file/selanik.pdf , (07.04.2022).