MIGRATION POLICY OF RUSSIA TOWARDS ORTHODOX CHRISTIANS IN THE BALKANS IN THE SECOND HALF OF THE 18TH CENTURY

Year 2023, Volume: 12 Issue: 1, 219 - 273, 31.07.2023

Myumyun Yasharov Isov

https://doi.org/10.30903/Balkan.1323591

Abstract

In 1773 Russia reached the Danube River for the first time. In the following years, Petersburg permanently oriented itself towards the Balkans and began to conduct an active policy towards the Ottoman Orthodox Christians living here.
The proposed study sheds light on the Russian migration policy towards Serbs, Montenegrins, Wallashians, Moldavians, Bulgarians, and Greeks in the second half of the 18th century, especially during the time of Catherine II. A connection is made between the territorial expansion of Russia to the south and the aspiration of the Russian empress to populate the "new lands" with foreign migrants, including from the Balkans. An attempt is made to delineate the nature, scales, dynamics, and main instruments for the implementation of migration. Giventhe opportunities for influence in the Ottoman possessions, special attention is paid to the propaganda that Russia spread among the Ottoman Christians during the period under review. This is extremely important because over time Orthodoxy became the political doctrine and state policy of the Russian Empire, in which Orthodox Christians living in the Ottoman state became a political weapon in the hands of Petersburg.
This research uses official and unofficial Russian documents, as well as research-monographs, studies, and articles by Russian, Bulgarian, Serbian, Ukrainian, and Turkish scholars.

Keywords

Ottoman Empire, Russia, Orthodox Christians, Balkans, Migrations

18. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA RUSYA’NIN BALKAN ORTODOKS HRİSTİYANLARINA YÖNELİK GÖÇ POLİTİKASI

Abstract

Rusya, ilk kez 1773 yılı içerisinde Tuna Nehri’ne ulaşmıştır. Takip eden yıllarda ise yönünü kalıcı olarak Balkanlara çeviren Petersburg, bölgedeki Ortodoks Osmanlı Hristiyanlarına yönelik etkin bir siyaset yürütmeye başlamıştır.
Çalışmamız, 18. yüzyılın ikinci yarısında, özellikle de II. Katerina döneminde Rusya’nın Sırplar, Karadağlılar, Eflâklılar, Boğdanlılar, Bulgarlar ve Rumlara yönelik göç politikası hakkındadır. Makalede, Rusya’nın güneye, Osmanlı sınırlarına doğru topraklarını genişletmesi ile Rus imparatoriçesinin bu “yeni topraklara” Balkanlar dâhil olmak üzere farklı Avrupa ülkelerinden yabancı göçmenleri iskân etme arzusu arasında bağlantı kurulmaktadır. Göçün karakteri, ölçeği, dinamikleri ve temel araçları ana hatlarıyla ortaya konulmaya çalışılmıştır. Osmanlı topraklarında yaşayan Hristiyan unsurlar üzerindeki nüfuzu göz önünde bulundurularak, söz konusu dönemde Rusya’nın Osmanlı Hıristiyanları arasında yaptığı propaganda özel olarak dikkate alınmıştır ki bu son derece önemli bir konudur. Zira Ortodoksluk, zaman içerisinde Rus İmparatorluğu’nun siyasî bir doktrini ve devlet politikası haline dönüşmüş, hatta Osmanlı topraklarında yaşayan Ortodoks Hristiyanlar Petersburg’un elinde bir siyasî silah hâline gelmiştir.
Çalışmada Rusça resmî ve gayriresmî belgelerin yanı sıra Bulgarca, Sırpça, Rusça, Ukraynaca ve Türkçe yayımlanan monografiler, derlemeler ve makalelerden de istifade edilmiştir.

Keywords

Osmanlı İmparatorluğu, Rusya, Ortodoks Hristiyanlar, Balkanlar, Göçler

References

• A. Yayımlanmış Belgeler
• BAJOVA, A. P., K. K. Mironova, V. M. Hevrolina, N. İ. Hitrova (ed.), Politiçeskie i Kulturnye Otnoşeniya Rossii s Yugoslavyanami Zemlyami v XVIII v., Dokumenti, İzdatelstvo Nauka, Moskva 1984.
• “Bumag İmperatritsıy Ekaterinıy II”, Sbornik Russkogo İstoriçeskogo Obştestva, XXXXVIII. Cilt, Petersburg 1885.
• Dokumenti za Bılgarskata İstoriya, Dokumenti iz Turskite Dırzhavni Arhivi (1564-1908), I. Kısım (1564-1872), Değerlendiren ve çeviren Panço Dorev, Pridvorna Peçatnitsa, Sofya 1940.
• DUBROVİN, N., Prisoedinenie Krıyma k Rossii, Reskripti, Pisma, Relatsii i Doneseniya, II. Cilt, 1778 g., Sankt Peterburg 1885.
• FONTON, Feliks Petroviç, Humoristiçni, Politiçeski i Voenni Pisma iz Glavnata Kvartira na Dunavskata Armiya v 1828 i 1829 Godina, II-III. Cilt, Bılgarska İstiriçeska Biblioteka, 1931, ss. 218-318.
• GAVRİL (Arhiepiskop Hersonskiy i Tavriçeskiy), “Pereselenie Grekov iz Krıma v Azovskuyu Guberniyu”, Zapiski Odesskogo Obştestva İstorii i Drevnostey, I. Cilt, 1844, ss.197-204.
• KEPPEN, P., Materialov Dlya İstorii İnorodtsev Evropeyskoy Rossii, Tipografii İmperatorskoy Akademii Nauk, Sankt Peterburg 1861.
• KUTUZOV, M., “Ot Rusçuk do Konstantinopol (1793)”, Ruski Pıtepisi za Bılgarskite Zemi XVII-XIX vek, Edit. M. Kozhuharova, İzdatelstvo na Oteçestveniya Front, Sofya 1986, ss. 57-65.
• Otkrıytie “Bratev-Slavyan”, Russkie Puteşestveniki na Balkanah v Pervoy Polovine XIX Veka, Sostavlenie, Predislovie, Biografiçeskie Spravki, Kommentarii i Zaklyuçitelnaya Statiya M. V. Belova, Nestor-Nestor, Sankt-Peterburg 2018.
• PETRUŞEVSKİY, A., Generalissimus Knyaz Suvorov, S Portretom, Tremya Faksimile i Kartoy, V Treh Tomah, I. Cilt, Tipografiya M. M. Stayuleviça, Sankt Peterburg 1884.
• Pisma i Bumagi İmperatora Petra Velikogo, XI. Cilt (Yanvari-12 İyulya 1711 goda), İzdatelistvo Akademii Nauk SSSR, Moskva 1962.
• Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy İmperii s 1649 goda, XVI. Cilt (S 28 Yuli 1762 po 1765), Sankt Petersburg 1830.
• Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy İmperii s 1649 goda, XXV. Cilt (1798-1799), Sankt Petersburg 1830.
• Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy İmperii s 1649 goda, XIII. Cilt (1749-1753), Sankt Petersburg 1830.
• Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy İmperii s 1649 goda, XXIII. Cilt (1789 - 6 Noyabrya 1796), Sankt Petersburg 1830.
• Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy İmperii s 1649 goda, XXV. Cilt (1798-1799), Sankt Petersburg 1830.
• Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy İmperii s 1649 goda, VI. Cilt ( 1720-1722), Sankt Petersburg 1830.
• Polnoe Sobranie Zakonov Rosskiyskoy İmperii s 1649 goda, XIX. Cilt (1770 - 1774), Sankt Petersburg 1830.
• Ruskie Polkovodtsıy, P. A. Rumyantsev, II. Cilt (1768-1775), (ed.) P. K. Fortunova, Voennoe İzdatelstvo, Ministerstva Oboronıy Soyuza SSR, Moskva 1953.
• SNEGAROV, İvan, Bılgarskite Zemi Prez Pogleda na Çuzhdi Pıteşestvenitsi 1828-1853, Akademiçno İzdatelstvo “Prof. Marin Drinov”, Sofya 1997.
• STANÇEV, M., Bolgari v Rossiyskoy İmperii, SSSR, Stranah Baltii i SNG, Statistiçeski Sbornik, I. Cilt (1711-2006), Akademiçeskoe İzdatelistvo İmenni Prof. Marina Drinova, Sofya 2009.
• ŞİŞMANOV, İvan, “Stari Pıtuvaniya v Posoka na Rimskiya Voenen Pıt ot Belgrad za Tsarigrad”, Sbornik za Narodi Umotvoreniya, Nauka i Knizhnina, IV. Kitap, Dırjavna Peçatnitsa, Sofya 1891, ss. 320-483.
• B. Araştırma Eserler
• AKYAY, Bülent, “Yunan Milliyetçiliği”, Milliyetçiliğin Coğrafyaları–II, Bulgaristan Hindistan İran İtalya Macaristan Sırbistan Yunanistan, (ed.) Yusuf Ziya Bölükbaşı, Gazi Kitabevi, Ankara 2020, ss. 199-260.
• ANDREEV, Andrey, “Pıtişta za Formirane na İdeyata za “Dyado İvan” prez XVII vek.”, Epohi, No: 2, 1995, ss. 71-78. ________, “Pravoslavnata i Slavyanskata İdei na Fona na Bılgaro-Ruskite Otnoşeniya prez XV-XIX vek.”, İvan Stoyanov: 60 Godini Otdadeni na İstoriyata i Visşeto Obrazovanie, Universitetsko İzdatelstvo “Sveti Kiril i Metodiy”, Veliko Tırnovo 2009, ss. 97-113.
• ARŞ, G. L., “Greçeskaya Emigratsiya v Rossiyu v Kontse 18-Naçale 19 vv.”, Sovetskaya Etnografiya, No: 3, 1967.
• ________, Eteristkoe Dvijenie v Rossii, Osvoboditelnaya Borba Greçeskogo Naroda v Naçale XIX v. i Russko-Greçeskie Svyazi, İzdatelstvo Nauka, Moskva 1970.
• ________, Rossiya i Borba Grestii za Osvobodenie: ot Ekateriniy II do Nikolaya I, Oçerki, İndrik, Moskva 2013.
• ________, “Greki Ukrain na Perekrestkah İstorii”, Elin Ukrain, Gazeta Federatsii Greçeskih Obştestv Ukrain, Sentyabr, No: 8 (278), 2020.
• BAÇİNSKA, O., Ukrainske Naselennya Pridunayskih Zemel. 18.-Poçatok 20. St. (Zaselennya y Ekonomiçne Osvoennya), Astroprint, Odesa 2002.
• BAGALEY, D. İ., Kolonizatsiya Novorossiyskogo Kraya v Perve Şagi Ego Po Puti Kultitur, İstoriçeskiy Etyud, Tipografiya G. T. Korçak-Novitskogo, Kiev 1889.
• BAJOVA, A. P., Russko-Yugoslavskie Otnoşeniya vo Vtoroy Polovine XVIII v., Nauka, Moskva 1982.
• BELOVA, E. V., “Graniçar Novoy Serbii: Yujnoslavyanskaya Kolonizatsiya Rossii v 1740-1760-e gg.”, Vestnik Rossiyskogo Universiteta Drujbi Narodov, Seriya İstoriya Rossii, No: 1, 2008, ss. 82-94.
• ________, Migratsionnaya Politika na Yuge Rossiyskoy İmperiya i Pereselenie Bolgar v Novorossiyskiy Kray i Besarabiyu (1751-1871 g.), RGOTUPS, Moskva 2004.
• BERNŞİTEYN, S. B., “İz İstorii Bolgarskih Posoleniy v Krımu (Po Materialam Odeskogo İstoriçeskogo Arhiva)”, İzsledvaniya v Çest na Marin S. Drinov, İzdatelstvo na Bılgarska Akademıya na Naukite, Sofya 1960, ss. 273-280.
• ________, “Osnovnye Etapi Pereseleniya Bolgar v Rossiyu v XVIII-XIX Vekah.”, Sovetskoe Slavyanovedenie, No: 1, 1980, ss. 42-59.
• BRİKNER, A., İstoriya Ekaterinıy Vtoroy, Tipografiya A. S. Suvorina, Sankt Peterburg 1885.
• DEGTYAREV, Yuriy, “Skazanie o Zemle Slavyanoserbskoy-Slavyanoserbiya, 1753-1764”, Seoba Srba u Rusko Tsastvo Polovinom XVIII Veka, Zbornik Radova sa Meçunarodnog Nauçnog Skupa u Novom Sadu, 7-9 Maya 2003, Srpsko–Uktainsko Druştvo, Arhiv Voyvodine, Muzey Grada Novog Sada, Novi Sad 2005, ss. 222-242.
• DERJAVİN, N. S., Bolgarskie Kolonii v Rossii (Tavriçeskaya, Hersonskaya i Besarabskaya Gubernii), Materiali po Slavyanskoy Etnografii, Sbornik za Narodni Umotvoreniya i Narodopis, XXIX. Kitap, Dırjavna peçatnitsa, Sofya 1914, ss. 1-182.
• DEYNİKOV, R. T., “K Voprosu o Vıvode Hristian iz Krımskogo Hanstva v 1778 g.”, Voprosıy İstorii, No: 4, 2014, ss. 153-168.
• DOSTYAN, İ. S., “Balkanskiye Problemıy v Russkoy Obştestvennoy Mıysli (Konets XVII - Pervaya Çetvert XIX v.)”, Balkanskiye İssledovanie, IX. Kitap, Voprosıy Sotsialnoy, Politiçeskoy i Kulturnoy İstorii Yugo-Vostoçnoy Evropıy, İzdatelstvo Nauka, Moskva 1984, ss. 63-74.
• ________, “Politika Rossii v Balkanskom Voprose: Nekotorie Spornie Problemi İstoriografii”, Slavyanovedenie, No: 3, 2012, ss. 32-40.
• ________, “Znaçenie Kyuçyuk-Kaynarciyskgo dogovora 1775 goda v Politike Rossii na Balkanah”, Vek Ekaterina II: Rossiya i Balkani, Nauka, Moskva 1998, ss. 40-56.
• DOYNOV, Stefan, “Bılgarskata Emigratsiya ot Vtorata Polovina na XVIII i Pırvoto Desetiletie na XIX. v. v Zemite na Sever ot Dunava”, V Çest na Akademik Dimitır Kosev, İzsledvaniya po Sluçay 70 godini ot Rozhdenieto mu, İzdatelstvo na Bylgarska Akademiya na Naukite, Sofya 1974, ss. 81-89.
• ________, “Bılgarski Preselvaniya v Yuzhna Rusiya prez 50-te godini na XVIII vek.”, İstoriçeski Pregled, No: 11, 1991, ss. 3-20.
• ________, “Rusko-Turskite Voyni (1768-1856 g.) v Politiçeskata Sıdba na Bılgarskiya Narod”, Voenno-İstoriçeski Sbornik, N: 2, 1981, ss. 13-29.
• ________, Bılgarite v Ukrayna i Moldova Prez Vızrazhdane (1751-1878), Akademiçno İzdatelstvo “Prof. Marin Drinov”, Sofya 2005.
• DROBİJEV, C. Z., İ. D. Kovalçenko, A. V. Muravev, İstoriçeskaya Geografiya SSSR, Vısşaya Şkola, Moskva 1973.
• DROSNEVA, Elka, “Bılgarite v Ruskata İstoriopis ot XVIII v.”, İstoriçeski Pregled, No: 2, 1984, ss. 86-102.
• DRUGİNİNA, E. İ., Severnoe Priçernomorie v 1775-1800 gg., Akademiya Nauk SSSR, İnstitut İstorii, Moskva 1959.
• EŞİLLİ, N. V., “Antiosmanskie Vistupleniya Bolgar i Russko-Turetskie Voyni Vtoroy Polovini XVIII-Naçala XIX veka.”, Vestnik Tverskogo Gosudarstvenogo Universiteta, No: 2, Seriya İstoriya, 2015, ss. 154-162.
• GENOV, Tsonko, “Rolyata na Rusiya v İstoriçeskata Sıdba na Bılgariya”, Bılgariya 681-1981, Edit. Akademik Hristo Hristov, İzzdatelstvo na Oteçestveniya Front, Sofya 1981, ss. 258-270.
• GRAÇEV, V. P., “Kım Vıprosa za Preselvaneto na Bılgari v Rusiya v Naçaloto na XIX. v. (1800-1806)”, Bılgarskoto Vızrazhdane i Rusiya, İzdatelstvo Nauka i İzkustvo, Sofya 1981, ss. 264-287.
• GROZDANOVA, Elena, “Bılgarite i Rusko-Turskite Voyni ot Vtorata Polovina na XVIII vek”, Bılgariya v Sveta ot Drevnostta do Naşi Dni (Materiali ot II Kongres na Bylgarskoto İstoriçesko Drujestvo, Ekim 1976), I. Cilt, İzdatelstvo Nauka i İzkustvo, 1979, ss. 357-365.
• HACİNİKOLOVA, Elena, Bılgarskite Preselnitsi v Yuzhnite Oblasti na Rusiya 1856-1877, İzdatelstvo Nauka i İzkustvo, Sofya 1987.
• HİTROVA, N. İ., “Çernogortsıy v Rossii vo Vtoroy Polovine XVIII v.”, Çernogortsıy v Rossii, İndrik, Moskva 2011, ss. 66-84.
• İGNATİEV, A. V., V. N. Ponomarev, G. A. Sanin, İstoriya Vneşney Politika Rossii XVIII vek (ot Severnoy Voyni do Voyn Rosii protiv Napoleona), Mezhunarodnie Otnoşeniya, Moskva 1998.
• İstoriya Srpskog Naroda, Srbi u XVIII Veku, Çetvırta Kniga, I. Cilt, Srpska Knijevna Zadruga, Beograd 1986.
• İVANOVA, Yu. V., (red.), Greki Rossii i Ukraini, Aleteyya, Sankt Peterburg 2004.
• JORGA, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, V. Cilt (1774-1912), 5. Baskı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• KABUZAN, V. M., “Russkaya Etniçeskaya Territoriya v Blijnem Zarubeje i Subıektah Rossiyskoy Dederatsii v 18-20 vv. (1719-1899 gg.)”, Mir Rossii, No: 2, 1996, ss. 43-62.
• ________, Emigratsiya i Reemigratsiya v Rossii v XVIII - Naçale XX Veka, Nauka, Moskva 1998.
• ________, Narodi Rossii v 18 veke, Çislenosti i Etniçeskiy Sostav, Nauka, Moskva 1990.
• ________, Zaselenie Novorosii (Ekaterinoslavskoy i Hersonskoy Gubernii) v XVIII-Pervoy Polovine XIX veka (1719-1858 gg.), Nauka, Moskva 1976.
• KAŞTENKO, S. G., “Vıselenie Hristian iz Krımskogo Hanstva v Rossiyu v 1778 g.”, Uçenie Zapiski Tavriçeskogo Natsionalnogo Universiteta İm, V. İ. Vernadskogo, Seriya Yuridiçeskie Nauki, XIX. (LVIII.) Cilt, No: 2, 2006, ss. 29-35.
• KEPPEN, P., Ob Etnografiçeskoy Karte Evropeyskoy Rossii, Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk, Sankt Peterburg 1852.
• KLAUS, A., Naşi Kolonii, Opiti i Materiali po İstorii i Statistike İnostrannoy Kolonizatsiii v Rossii, Vipusk, Tipografiya V. V. Nusvalta, Sankt Peterburg 1869.
• KLYUÇEVSKİY, V. O., Lektsii po Russkoy İstorii, III. Kısım, Tipografiya V. O. Kirşbauma, Sankt Peterburg 1902.
• ________, Soçineniya v Devyati Tomah, I. Cilt (Kurs Russkoy İstorii), I. Kısım, Mıysl, Moskva 1987.
• KOSTİÇ, Mita, Nova Srbija i Slavenosrbija, Novi Sad 2001 (1. Baskı 1923).
• KÖSE, Osman, 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• KRYUÇKOV, A. V., Prisoedinenie Krıma k Rossii i Naçalnıniy Etap Ego Vklyuçeniya v Obştoimperskoe Prostranstvo (Poslednyaya Tret 18 - Naçalo 19 vv.), Dissertatsiya na Soiskanie Uçenoy Stepeni Kandidata İstoriçeskih Nauk, Saratovskiy Gosudarstvenniy Universitetim, N. G. Çernişevskogo, Saratov 2006.
• LEŞTİLOVSKAYA, İ. İ., “Serbıy v Rossii”, Slavyanskie Narodıy Yugo-Vostoçnıy Evropıy i Rossii v XVIII v., (ed.) İ. İ. Leştilovskaya, Nauka, Moskva 2003, ss. 277-297.
• ________, “Zaklyuçenie”, Slavyanskie Narodi Yugo-Vostoçnoy Evropiy i Rossiya v XVIII v., (ed.) İ. İ. Leştilovskaya, Nauka, Moskva 2003, ss. 308-313.
• LIYLOVA, M., Vneşnepolitiçeskaya Deyatelinosti İmperatritsi Ekaterini Vtoroy Velikoy (1762-1796 gg.), Disertatsiya na Soiskanie Uçenoy Stepeni Doktora İstoriçeskih Nauk, Voenniy Universitet, Moskva 2011.
• MARKEVİÇ, A., “Kratkiy Oçerk Deyatelnosti Generalissimusa A. V. Suvorova v Krımu”, İzvestiya Tavriçeskoy Uçenoy Arhivnoy Komissii (God Pyatnadtsatiy), Tipografiya Tavriç. Gubern., Pravleniya, Simferopol 1901, ss. 1-26.
• MEDVEDEVA, O. V., “Bolgarskie Pereseleniya v Rossiyu v Politike Rossiyskogo Gosudarstva v XVIII-Pervoy treti XIX vv.”, Slavyanskiy Mir v Treti Ttysyasçetlii. Rossii i Slavyanskie Narodi vo Vremeni i Prostranstve, İnstitut Slavyanovedenie Rossiyskoy Akademii Nauk, Moskva 2009, ss. 20-40.
• MİLÇEV, Volodimir, “Bolgarski Pereselentsi na Zemlyah Zaporozkih Kozakiv Pid Ças Rosiysko-Turetskoi Viyni 1768-1774 Pokiv: Mij Antipatieyu ta Kompimentarnistyu”, Bılgarite v Severnoto Priçernomorie. İzsledvaniya i Materiali, IX. Cilt, 1. Sayı 1, İzdatelstvo na Velikotyrnovskiya Universitet “Sv. Sv. Kiril i Metodiy”, Odesa 2006, ss. 77-84.
• MİRONOV, B. N., Sotsialınaya İstoriya Rossii Perioda İmperii (XVIII-naçalo XX v.), Genezis Liçnosti, Demokratiçeskoy Semıi, Grajdanskoto Obştestva i Pravovogo Gosudarstva, S. Petersburg 2003.
• MİZİS, Yu. A. ve KAŞTENKO, S. G., “Problema Formirovaniya Russkogo Frontira na Yuge Rossii v 16 - Pervoy Polovine 18 v. v Otoçestvennoy İstoriografii”, Vestnik Sankt-Peterburgskogo Universiteta, Seriya 2, Vipusk 1, 2011, ss. 9-16.
• NİKİFOROV, K. V., “Greçeskiy Ugolok ‘Pestroy Russkoy İmperii”, Greki Balaklavıy i Sevastopolya, İndrik, Moskva 2013, ss. 7-16.
• NOVİÇEV, A. D., İstoriya Turtsii, I. Cilt (Epoha Feodalizma, XI-XVIII Veka), İzdanie Leningradskogo Universiteta, 1963.
• OREŞKOVA, S. F., “Osmanskaya İmperiya i Rossiya v Svete ih Geopolitiçeskogo Razgraniçeniya”, Voprosıy İstorii, No: 3, 2005, ss. 34-46.
• ORLOV, A. S., B. A. Georgiev, N. G. Georgieva, T. A. Sivohina, İstoriya Rossii, İzdanie Trete, Pererabotannoe i dopolnenoe, “Prospekt”, Moskva 2006.
• ORTAYLI, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, 3. Baskı, Cedit Neşriyat, Ankara 2008.
• PETROVSKİY, N. A., Slovar Russkih Liçnyıh İmen, Bolee 3000 imens, İzdanıe şestoe, stereotipnoe, “Russkie slovari”, “Astrel”, Moskva 2000.
• PİNÇUK, S. A., “Balaklavskiy Greçeskiy Pehotnıy Batalön v Pervoy Çetverti XIX v.”, Greki Balaklavıy i Sevastopolya, İndrik, Moskva 2013, ss. 77-106.
• PİSAREVSKİY, G., İz İstorii İnostrannoy Kolonizatsii v Rossii v 18 v. (Po Neizdannim Arhivnim Dokumentam), Peçatnya A. İ. Snegirevoy, Moskva 1909.
• POLONSKAYA-VASİLENKO, N. D., “İz İstorii Yujnoj Ukrayni v 18 v., Zaselenie Novorossiyskoy Gubernii (1764-1775)”, İstoriçeskie Zapiski, No: 13, 1942, ss. 130-174.
• ________, “Zaselenie Yujnoy Ukraynıy v Seredine XVIII veka.”, İstorik-Marksist, No: 5, 1941, ss. 30-46.
• PRYAHİN, Yu. D., “Nekotore Aspekt Poyavleniya v Krımu Greçeskogo Pehotnogo Polka, Ego Razmeştenie v Balaklave, Slujbi Voinov-Grekov”, Greki Balaklavıy i Sevastopolya, İndrik, Moskva 2013, ss. 57-70.
• PYATİGORASKİY, G. M., “Greçeskie Pereselentsi v Odesse v Kontse XVIII - Pervoy Treti XIX v.”, İz İstorii Yazıka i Kulturi Stran Tsentralnoy i Yugo-Vostoçnoy Evropi, Nauka, Moskva 1985, ss. 33-60.
• Rossiya i Çernomorskie Prolivi (XVIII-XX stoletiya), (ed.) L. N. Nejinskiy, A. V., İgnatiev, Mezhunarodnie Otnoşeniya, Moskva 1999.
• RUDYAKOV, Pavlo, “Pereselenie Serbov v Rossii v XVIII Veke v Kontekste Ukrainsko-Serbskih İstoriçeskih Svyazey XVIII-XIX vv.”, Seoba Srba u Rusko Tsastvo Polovinom XVIII Veka, Zbornik Radova sa Meçunarodnog Nauçnog Skupa u Novom Sadu, 7-9 Maya 2003, Srpsko–Uktainsko Druştvo, Arhiv Voyvodine, Muzey Grada Novog Sada, Novi Sad 2005, ss. 359-376.
• SEMENOVA, İ. V., “Uçastie Bolgar v Rusko-Turetskih Voynah XVIII v.”, Balkanskiy İstoriçeskiy Sbornik, I. Cilt, Kişinev 1970, s. 319-351.
• ________, Knyajestva Valahiya i Moldaviya, Konets XIV-Naçalo XIX v. (Oçerki Vneşnopolitiçeskoy İstorii), İndrik, Moskva 2006.
• SEYDAMETOV, E. H., “Emigratsiya Krımskih Tatar v XIX-Naç. XX. vv.”, Kultura Narodov Priçernomoriya (Simferopoli), No: 68, 2005, ss. 30-33.
• SKALKOVSKIY, A. A., Hronologieskoe İstorii Novorossiyskogo Kraya, 1730-1823, I. Kısım (s 1771 po 1796), Gorodskoy Tipografii, Odessa 1836; II. Kısım (s 1796 po 1823 god.), Gorodskoy Tipografii, Odessa 1838.
• ________, Bolgarskie Kolonii v Besarabii i Novorossiyskom Krae, Statistiçeskiy Oçerk, Tipografii T. Neymana, Odessa 1848.
• SMİLYANSKAYA, E. B., M. B., Velijev, İ. M. Smilyanskaya, Rossiya v Sredizemnomorie, Arhipelagskaya Ekspedistiya Ekaterini II Velikoy, İndrik, Moskva 2011.
• SOLOVEV, S. M., İstorıya Rossii s Drevneyşih Vremen, XIX. Cilt (İstoriya Rossii v Tsarstvovsnie İmperatora Petra II i İmperatritsıy Annıy İoannovnıy, I. Cilt), Universitetskoy Tipografii, Moskva 1869.
• ________, İstoriya Rossii s Drevneyştih Vremen, I. Kısım, I-V. Cilt, 2. Baskı, İzdanie Visoçayşe Utverjdennago Tovareştestva “Obştestvennaya Polza”, Sankt-Peterburg [1894].
• ________, Soçineniya, İstoriya Rossii s Drevnih Vremena, XII. Kısım, Cilt XXIII-XXIV, Mıysl, Moskva 1993.
• STOİLOVA, Tamara, “Kolonizatsiya Yuga Rossii v 60-te Godıy XVIII Veka”, Rossiysko-Bolgarskiye Nauçnye Diskusii, Rossiyskaya i Bolgarskaya Gosudarstvenost: Problemy Vzaimodeystviya XIX-XXI vv., İnstitut Slavyanovedeniya RAN, Moskva 2014, ss. 9-37.
• ________, “Voennotopografskite Opisaniya na Bılgarskite Zemi prez Poslednata Tretina na XVIII vek.”, Voenno-İstoriçeski Cbornik, No: 1, 1981, ss. 121-123.
• ________, “Za Rusko-Turskite Otnoşeniya sled Voynata ot 1768-1774 g.”, İstoriçeski Pregled, No: 1, 1982, ss. 59-68.
• ________, “Dılgiyat Pıt na Rusiya Kım Balkanite (ot Vremeto na Petır I do 60-te Godini na XIX Vek)”, Mejdunarodna Nauçna Konferenciya Bılgariya i Rusiya, Mejdu Priznatelnostta i Pragmatizma, Dokladi, İnstitut po İstoriya Kım Bylgarskata Akademiya na Naukite, Forum Bılgariya-Rusiya, Sofya 2008, ss. 44-54.
• ________, Tretiyat Rim, Mirnite Reşeniya na Ruskata İmperska Politika v Yugoiztoçna Evropa prez XVIII v., Akademuçno İzdatelstvo “Prof. Marin Drinov”, 2001.
• ŞİMŞEK, Eyyub, “18. Yüzyılın Sonunda Rusya’nın İskân Politikaları ve Osmanlı Rumlarının Rusya’ya Göçü”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXI. Cilt 31, No: 2, 2016, 543-568.
• ŞTEBALSKİY, P., “Potemkin i Zaselenie Novorossiyskago Kraya”, Sbornik Antropologiçeskih Statey o Rossii i Stranah ey Prilejaştih, No: 3, 1868, ss. 130-143.
• TRAYKOV, Veselin, “Rusko-Turskite Voyni prez XVIII-XIX v. i Preselvaneto na Bılgari na Sever ot Dunava”, Voenno-İstoriçeski Sbornik, No: 3, 1986, ss. 3-21.
• TURÇENKO, G. ve F. TURÇENKO, F., Proekt “Novorossiya” 1764-2014 gg., Yubiley na Krovi, Vtoroe İzdanie, İspravlennoe i Dopolnennoe, Zaporojskiy Natsionalniy Universitet, Zaporoje 2015.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, III. Cilt, I. Kısım (II. Selim’in Tahta Çıkışından Karlofça Andlaşmasına Kadar), 8. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• ________, Osmanlı Tarihi, IV. Cilt, II. Kısım, XVIII.Yüzyıl, 6. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• VELİKİ, Konstantin, Stranitsi ot Minaloto na Bılgarskiya Narod, İzdatelstvo na Oteçestvenıya Front, Sofya 1987.
• VİKTOROVNA, D. V., “Pereselenie Hristianskogo Naseleniya iz Krıma v Priazove v 1778-1780 gg.”, Natsionalnaya Assotsiatsiya Uçenih (NAU), No: 54, 2020.
• VİNOGRADOV, V. N. (ed.), Vek Ekaterinıy II, Dela Balkanskie, Nauka, Moskva 2000.
• ________, “Diplomatiya Ekaterinıy Velikoy”, Novaya i Noveyşaya İstoriya, No: 3, 2001, ss. 131-150.
• ________, “Ekaterina II i Prorıyv Rossii na Balkanıy”, İstoriya Balkan, Vek Vosemnadtsatıy, Nauka, Moskva 2004, ss. 112-135.
• ________, “Tragediya na Reke Prut”, İstoriya Balkan Vek Vosemnadtsati, Nauka, Moskva 2004, ss. 55-63.
• ________, “Voyna 1787-1791 gg. i Utverjdeniya Rossii na Balkanah”, İstoriya Balkan Vek Vosemnadtsatiy, Nauka, Moskva 2004, ss. 146-161.
• VOROBIEVA, O. D., O. L., Rıbakovskiy, L. L., Rıbakovskiy, Migratsionnya Politika Rossii: İstoriya i Sovremennosti, Moskva 2016.
• YONOV, Mihail, “Bılgarite i Antiosmanskata Koalitsiya ot Kraya na XVI i Naçaloto na XVII v.”, Vekove, No: 1, 1980, ss. 37-43.
• ________, “Po Vıprosa za Politikata na Avstriya Kım Turtsiya i Politiçeskite Dvizheniya ot Kraya na XVI do Нaçaloto na XVIII v.”, İstoriçeski Pregled, No: 5, 1956, ss. 27-53.
• ZANETOV, Georgi, “Bılgarskite Kolonii v Rusiya”, Perodiçesko Spisanie na Bılgarskoto Knizhovno Druzhestvo v Sredets, XXXVII-XXXVIII. Kitap, Sredets 1890, ss. 177-194.