Dragan Tsankov’un Fuad Paşa’ya Sunduğu Panslavizm Raporu (1860)

Year 2025, Volume: 14 Issue: 1, 105 - 158, 16.07.2025

Yalçın Murgul

https://doi.org/10.30903/baed.1723181

Abstract

Kırım Savaşı’nın (1853-1856) ardından, Rusya, Balkanlarda yeniden nüfuz kazanma arayışına girmiş ve bölgedeki Slav halkları üzerindeki etkisini artırmak için yeni stratejiler geliştirmişti. Bu süreçte Bulgar milliyetçi hareketi de belirgin bir dinamizm kazanmıştı; dinsel unsurlar ise Bulgar milliyetçi hareketinin tartışmaları içinde önemli bir yere sahipti. Bu yeni dönemde Osmanlı yönetimi kurumsal ve manevi anlamda Bulgarlarla ilişkilerini yeniden düzenleme ve özellikle 1860’tan sonra Rusya’ya karşı Balkanlarda yeni stratejiler geliştirme amacını güdecekti. Bu bağlamda bu makale, Kırım Savaşı’ndan itibaren bir süre Fransız Katolik misyoner hareketine bağlı çalışmış olan Bulgar entelektüel ve siyasetçi Dragan Tsankov’un, Osmanlı devlet adamı Fuad Paşa’ya sunduğu 3 Mart 1860 tarihli Panslavizm raporununu incelemektedir. Tsankov’un “Rapport sur le Panslavisme en Bulgarie” başlıklı mektubu, Bulgaristan’daki Panslavist faaliyetlerin ve Rus etkisinin Osmanlı yönetimi tarafından nasıl algılandığına dair önemli ipuçları sunmakta, Osmanlı hükümetine, Panslavist propagandanın ciddiyetini anlamaları çağrısını içermektedir. Tsankov’un raporu, Osmanlı arşiv belgelerinde nadir rastlanan ayrıntılarla Rus diplomatik görevlilerinin Bulgar meselesine müdahalelerini ve bu faaliyetlerin sonuçlarını ortaya koymaktadır. Makalede, Tsankov’un Osmanlı yönetimine sunduğu rapor, Rusya’nın Bulgar milliyetçiliğini ve Panslavizmi destekleme stratejileri, Osmanlı bürokrasisi ve Bulgar entelektüelleri arasındaki ilişkiler bağlamında değerlendirilmiştir. Ayrıca, Tsankov’un Osmanlı İmparatorluğu içinde büyük bir Katolik Bulgar topluluğu oluşturma çabalarına da değinilmiştir.

Keywords

Panslavizm, Dragan Tsankov, Osmanlı İmparatorluğu, Rusya, Bulgaristan.

Dragan Tsankov’s Panslavism Report Presented to Fuad Pasha (1860)

Abstract

Following the Crimean War (1853-1856), Russia sought to reestablish its influence in the Balkans, devising novel strategies to bolster its sway over the Slavic populations in the region. During this period, the Bulgarian nationalist movement also experienced a notable surge in activity, with religious considerations playing a central role in the movement’s discourse. In this new period, the Ottoman administration sought to reorganize its relations with the Bulgarians in institutional and spiritual terms, as well as to develop new strategies in the Balkans against Russia, especially after 1860. In this context, this article examines the Panslavism report dated March 3, 1860, submitted to the Ottoman statesman Fuad Pasha by the Bulgarian intellectual and politician Dragan Tsankov, who had been affiliated with the French Catholic missionary movement for a considerable period following the Crimean War. Tsankov’s letter, entitled “Rapport sur le panslavisme en Bulgarie”, offers significant insights into the perception of Panslavist activities and Russian influence in Bulgaria by the Ottoman administration. It also underscores the urgency of recognizing the seriousness of Panslavist propaganda. Tsankov’s report provides a rare insight into the activities of Russian agents in Bulgarian affairs and their impact on the region. This article evaluates Tsankov’s report to the Ottoman administration in the context of Russia’s strategies to promote Bulgarian nationalism and Panslavism, as well as the relations between the Ottoman bureaucracy and Bulgarian intellectuals. Furthermore, it discusses Tsankov’s efforts to create a large Catholic Bulgarian community within the Ottoman Empire.

Keywords

Panslavism, Dragan Tsankov, Ottoman Empire, Russia, Bulgaria.

References

• 1.1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• 1.2. Les Archives du Ministère des Affaires Etrangères (AMAE), Paris
• 1.3. Rossiiskii Gosudarstvenıi Voenno-İstoriçeskii Arhiv (RGVİA) Bılgariya (1859-1860)
• Ahmed Midhat Efendi, Felâtun Bey ile Râkım Efendi, (Haz.) Salim Çonoğlu, Ötüken, Ankara 2022.
• ANTONOVA, Veselina, “Starite i Mladite v Çitalişte “Zora” (Ruse, 1866-1876)”, Bılgarskoto Vızrojdensko Obştestvo-Problemi, Borbi i Postijeniya Sbornik s İzsledvaniya v Çest na 75-godişninata na doç. d-r Ognyana Majdrakova-Çavdarova, (ed.) Plamen Bojinov ve Antoaneta Kirilova, Akademiçno İzdavelstvo, Sofya 2012, ss. 175-193.
• ARMANET, Crescent, “Le Mouvement des Bulgares vers Rome en 1860”, Échos d’Orient, tome 12, n. 79, 1909, ss. 355-362.
• ________, “Le mouvement des Bulgares vers Rome en 1860 (fin)”, Échos d’Orient, tome 13, n. 81, 1910, ss. 101-110.
• BEAMAN, A. Hulme, M. Stambuloff, Frederick Warne and Co., New York, 1895.
• BEROV, Ljuben, “L’influence des Idees de La Revolution Française sur la Pensee Sociale et Politique en Bulgarie au XIXe et au Debut du XXe Siecle”, Études Balkaniques, Cilt 3, 1988, ss. 11-23.
• BILLIG, Klaus, Dragan Cankovs Zeitung “Bălgarija” (1859-1863) und die durch sie ausgelösten Konflikte innerhalb der zeitgenössischen Bulgarischen Publizistik, Biblion Verlag, Marburg/Lahn 1998.
• CLARKE, James F., “Serbia and the Bulgarian Revival (1762-1872)”, The American Slavic and East European Review, Vol. 4, No. 3/4, Dec. 1945, ss. 141-162.
• Dokumenti za Bılgarskata İstoriya, Arhiv na Nayden Gerov (1857-1876), çast I(1857-1870), ed. M. G. Poprujenko, İzdava Bılgarskata Akademiya na Naukit, Sofya 1931.
• FRAZEE, Charles A. Catholics and Sultans: The Church and the Ottoman Empire (1453-1923), Cambridge University Press, Cambridge etc.1983.
• GALABERT, Viktoren, Dnevnik (1862-1866), Universitetsko İzdatelstvo Sv. Kliment Ohridski, Sofya 1998.
• İz Arhivata na Nayden Gerov, Kniga II, (ed.) T. Pançev, Bılgarskata Akademiya na Naukit, Sofya 1914.
• JEÇEV, Tonço, Bılgarskiyat Velikden ili Strasite Bılgarski, İzdatelstvo na TSK na DKMS, Sofya 1975.
• KAPICI, Özhan, Osmanlı-Rus İlişkilerinde N. P. İgnatyev Dönemi ve Rusya’nın Osmanlı Siyaseti (1864-1877), Hacettepe Üniversitesi Tarih AnaBilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Mehmet Özden, Ankara, 2013.
• ________, “Siyasi Firarilerden İhtilal Ajanlarına: Rusya’dan Osmanlı İmparatorluğu’na Gelen Nihilistler, Anarşistler, Sosyalistler Üzerine Bazı Tespitler”, 100.Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası,(ed.) Mikail Cengiz ve Yunus Koç, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara 2018, ss. 149-162.
• KOHN, Hans, Pan-Slavism: Its History and Ideology, Vintage Books, New York 1960.
• KOVAÇEVA, Margarita, Dragan Tsankov: Obşçestvenik, Politik, Diplomat (do 1878 g.), İzdatelstvo Nauka i İzkustvo, Sofya 1982.
• KOYUNCU, Aşkın, Bulgar Eksarhlığı, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yakınçağ Tarihi Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Yrd. Doç Dr. Ahmet Altıntaş, Çanakkale 1998.
• KURKINA, Ana-Teodora, “Mobile Elites: Bulgarian Emigrants in the Middle of the Nineteenth Century and the Accommodation of Difference in the Balkans”, Hungarian Historical Review, Cilt 6, Sayı 3, 2017, ss. 543–565.
• LEONTYEV, Konstantin Nikolayeviç, Diplomatik Mektuplar, Notlar, Raporlar, Kaynak Yayınları, İstanbul 2009.
• Les Réformes et la Protection des Chrétiens en Turquie, 1673-1904, (ed.) Atanas Schopoff, Plon-Nourrit, Paris 1904.
• MACDERMOTT, Mercia, A History of Bulgaria: 1393-1885, George Allen and Unwin Ltd., London 1962.
• MARKOVA, Zina, Bılgarskata Ekzarhiya, 1870-1879, İzdatelstvo na Bılgarskata Akademiya na Naukite, Sofya 1989.
• MAZDRAKOVA-CAVDAROVA, Ognjana, “The Political Struggle of the Bulgarian People for Legitimate National Representation (1840s-1860s)”, I, Études Balkaniques, Sayı 1, 1996, ss. 58-79.
• ________, “The Political Struggle of the Bulgarian People for Legitimate National Representation (1840s-1860s)”, II, Études Balkaniques, Sayı 2, 1996, ss. 65-85.
• MEININGER, Thomas A., Ignatiev and the Establishment of the Bulgarian Exarchate, 1864-1872, University of Wisconsin, Madison 1970.
• ________, The Formation of a Nationalist Bulgarian Intelligentsia, 1835-1878, Garland Publishing, New York, London 1987.
• Mejdunarodnıe Otnoşeniya na Balkanah: 1856-1878 gg., (ed.) V. N. Vinogradov, Nauka, Moskova 1986.
• MEVSİM, Hüseyin, Bulgar Edebiyatı İstanbul’da-İstanbul Bulgar Edebiyatı’nda, Ankara Üniversitesi Bulgar Dili ve Edebiyatı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Doç. Dr. Zeynep Günal, Ankara 2005.
• ________, “Bulgarlar Arasında Katolik Propagandası Yapan Bir Gazete: Bılgariya (1859-1863)”, Kebikeç, no.50, 2020, ss. 247-258.
• MURGUL, Yalçın, “Kırım Savaşı Sonrası Bulgar Sorunu (1856-1868)”, Doğu Batı, Balkanlar Özel Sayısı, cilt 2, 2019, ss. 9-40.
• NİKİTİN, Sergey Aleksandroviç, Slavyankie Komitetı ve Rossii v 1858-1876 godah, İzdatelstvo Moskovskogo Universiteta, Moskova, 1960.
• PETROV, Milen V., Tanzimat for the Countryside: Midhat Paşa and the Vilayet of Danube, Princeton University Department of Near Eastern Studies, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Şükrü Hanioğlu, Princeton 2006.
• PETROVICH, Michael Boro, The Emergence of Russian Panslavism, 1856-1870, Columbia University Press, New York 1956.
• PİPİN, A. N., Panslavizmv Proşlom i Nastoyaşçem (1878), Knigoizdatelstvo Kolos, St. Petersburg, 1913.
• POOLE, Stafford C. M. “Eugène Boré and the Bulgarian Catholic Movement”, Vincentian Heritage Journal, Vol. 16, Iss. 2, 1995, ss. 193-208.
• POPEK, Krzysztof, “Między “Jarzmem Fanarıockım” A “Jarzmem Jezuickim”. Polemıkı Wokół Bułgarskıej Kwestii Cerkiewnej Mıędzy Perıodykamı “Bułgarıa”A “Dunajski Łabędź” W Latach 1859-1861”, Balcanica Posnaniensia. Acta et studia, XXII/2, Poznan, 2015, ss. 55-74.
• REKUN, Mikhail Sergeyevich, Empire Unguided: Russo-Bulgarian Relations, 1878-1886, Northeastern University The Department of History, Doktora Tezi, Danışman: Prof. Harlow Robinson, Boston 2016. ROUDOMETOF, Victor, Nationalism, Globalization, and Orthodoxy: The Social Origins of Ethnic Conflict in the Balkans, Greenwood Press, Westport, Connecticut, London 2001.
• RUBACHA, Jaroslaw, “Bulgarians and Bulgaria in the Last Quarter of the Nineteenth Century in the Publications of Jan Grzegorzewski (culture, population, economy)”, Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej, Cilt 51, Sayı 1, 2016, ss. 23-46.
• SOMEL, Selçuk Akşin, “Tanzimat Doneminde Eğitim Reformunun Donum Noktası: 1869 Tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Esbab-ı Mucibe Layihası ve İdeolojik Temelleri”, Sultan Abdülmecid ve Dönemi (1823-1861), (ed.) Kemal Kahraman ve İlona Baytar, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., İstanbul 2015, ss. 136-167.
• STAVRIANOS, Leften Stavros The Balkans since 1453, Rinehart, New York 1958.
• SUMNER, Benedict H., Russia and the Balkans (1870-1880), Archon Books, London 1962.
• TODEV, Ilia, “La France, Le Vatican et Le Réveil National Bulgare” (Frantsiya, Vatikant i Bılgarskoto Vızrajdane), Viktoren Galabert, Dnevnik (1862-1866), Universitetsko İzdatelstvo Sv. Kliment Ohridski, Sofya 1998, ss. XVIII- XLVI.
• TONEV, Velko, “Ruskoto Konsultsvo v Varna i Novobılgarskoto Obrazonie”, Bılgarskoto Vızrajdane i Rusiya, (ed.) Dimitar Kosev, Nauka i İzkustvo, Sofya1981, ss. 549-571.
• TSANKOV, Dragan, Kratka Bılgarska İstoriya, Knijyarnitsa D. V. Mançev, Plovdiv1870.
• VEZENKOV, Alexander, “In the Service of the Sultan, in the Service of the Revolution: Local Bulgarian Notables in the 1870s”, 135-154, Conflicting Loyalities in the Balkans. The Great Powers, the Ottoman Empire and Nation Building, (ed.) Hannes Grindt, Nathalie Clayer ve Robert Pichler, Tauris Academic Studies, London 2011, ss. 135-154.
• VİNOGRADOV, Vladilen Nikolaeviç, Balkanskaya Epopeya Knyazya A. M. Gorçakova, Nauka, Moskova 2005.
• VOILLERY, Pierre, “Un Aspect de la Rivalité Franco-Russe au XIXe siècle: les Bulgares (Pénétration Française et Missions Catholiques)”, Cahiers du Monde Russe et Soviétique, Vol. 21, no. 1, Janvier-Mars 1980, ss. 31-47.
• YİǦİT GÜLSEVEN, Aslı, “Rethinking Russian pan-Slavism in the Ottoman Balkans: N.P. Ignatiev and the Slavic Benevolent Committee (1856-77)”, Middle Eastern Studies, Cilt 53, Sayı 3, 2017, ss. 332-348. ZANCOF, Dragan ve BALABANOW, Marco D., Bulgaria, Goubaud and Son, London 1876.