The Role of the ʿUlamāʾ in Overseeing Political Authority in Islamic Political Thought: The Case of ʿIzz ibn ʿAbd al-Salām

Yıl 2025, Sayı: 22, 89 - 116, 23.12.2025

Bekir Karadağ

Öz

This article examines the role of scholars in monitoring political authority as a means of political opposition in Islamic political thought, focusing on the example of ʿIzz al-Dīn ibn ʿAbd al-Salām. The study highlights the often-overlooked role of the ʿulamāʾ in holding political authorities accountable, especially in the modern era. Within this context, the article first discusses the foundations and key elements of political authority in Islamic political thought. It then explores the limitations placed on those who wield state power, arguing that the use of such power is neither absolute nor unrestricted but is instead subject to specific conditions. In this framework, debates on the existence of political opposition in Islamic political thought gain significance. While some Western scholars have claimed that political opposition is absent in Islamic political tradition, recent research from within the Muslim world has challenged this view. In addition to the theoretical bases supporting this claim, the existence of numerous historical examples of political opposition in Islamic history serves as concrete evidence of its actuality. Although the responsibility of monitoring rulers is theoretically assigned to all Muslims, it appears that in practice, this role was primarily fulfilled by the ʿulamāʾ. One prominent example from Islamic history is ʿIzz al-Dīn ibn ʿAbd al-Salām, a leading scholar during the Ayyubid and Mamluk periods. Active in Egypt and Syria, he demonstrated a firm stance against the rulers of his time and engaged in political opposition. This article analyzes, through qualitative research methods, the background of his oppositional stance, the methods he employed, and the core principles and values he adhered to during this process. In doing so, it aims to present Ibn ʿAbd al-Salām’s model of political opposition.

Anahtar Kelimeler

Fiqh , Political Authority , Political Opposition , ʿUlamāʾ , ʿIzz al-Dīn ibn ʿAbd al-Salām

İslâm Siyaset Düşüncesinde Ulemânın İktidarı Denetleme Rolü: İzz B. Abdüsselâm Örneği

Öz

Bu makalede İzz b. Abdüsselâm örnekliğinde İslâm siyaset düşüncesinde ulemânın siyasal muhalefet araçlarından biri olarak siyasal iktidarı denetleme rolü incelenmektedir. Bu çalışma, ulemânın modern dönemde göz ardı edilen rollerinden biri olarak siyasal iktidarı elinde tutanları denetleme rolünü ortaya koyması açısından önem arz etmektedir. Bu bağlamda öncelikle İslâm siyaset düşüncesinde siyasal iktidar, dayanakları ve temel unsurları ele alınmaktadır. Sonrasında siyasal iktidarı elinde tutanların devlet gücünü kullanırken sınırlılığı tartışılmaktadır. Sonuçta bu gücü kullanmanın mutlak ve sınırsız olmadığı, bazı şartlarla sınırlı olduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda İslâm siyaset düşüncesinde siyasal muhalefet olgusunun mevcudiyetiyle ilgili tartışmalar önem kazanmaktadır. Konuyla ilgili çalışmalar yürütmüş olan bazı batılı araştırmacılar İslâm siyaset düşüncesinde siyasal muhalefet olgusunun bulunmadığını ileri sürerken İslâm dünyasında son dönemlerde yapılan kimi çalışmalar aksini ortaya koymuştur. Bu iddiayı ispatlayan birçok teorik temelin yanında İslâm tarihinde çok sayıda siyasal muhalefet örneklerinin bulunması, söz konusu olgunun fiili olarak bulunduğuna delil teşkil etmektedir. Siyasal muhalefet araçlarından biri olan iktidarı denetleme rolü, bütün Müslümanlara verilmiş olmakla beraber bu görevin fiili olarak ulemâ tarafından icra edildiği anlaşılmaktadır. İslâm tarihinde çok fazla örneği bulunan bu durumun önemli örneklerinden biri Eyyûbîler ve Memlükler dönemlerinin önde gelen âlimlerinden İzz b. Abdüsselâm’dır. Özellikle Mısır ve Suriye'de yaşayan bu âlim, döneminin sultanlarına karşı dirayetli bir duruş sergileyerek siyasal iktidara muhalefet etmiştir. Bu makalede, İzz b. Abdüsselâm’ın siyasal iktidarı denetleme sürecinde benimsediği tutumun arka planı, başvurduğu muhalefet yöntemleri ve sergilediği bu muhalif duruş esnasında gözettiği temel ilke ve değerler nitel araştırma yöntemleriyle analiz edilmektedir. Böylelikle müellifin siyasal muhalefet modeli ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh , Siyasal İktidar , Siyasal Muhalefet , Ulemâ , İzz b. Abdüsselâm

Kaynakça

• Akalın, Adnan. “İslam Hukuku Açısından Suçun Unsurları”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 10 (Kasım 2013), 50-72.
• Akalın, Adnan. İslam Hukukunda Devlete İsyan Suçu. Ankara; Fecr Yayınları, 2016.
• Aktaş, Ahmet. Demokrasi Kültüründe Muhalefetin Önemi: Türkiye’de Muhalefet Ve Siyasal Etkinlik Sorunu. Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Akyüz, Vecdi. “İslâm Siyasi Düşüncesinde Muhalefet Olgusu” Üzerine Doç. Dr. Vecdi Akyüz ile...” (Görüşmeci: Safa Hekimgil, Görüşme Transkripsiyonu). İlim ve Sanat 35-36 (1993), 52-54.
• Algül, Adnan. “İzzüddîn B. Abdüsselâm’ın Hayatı ve İlmî Şahsiyeti”. EKEV Akademi Dergisi 20/67 (2016), 31-58. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sosekev/issue/71351/1147021#article_cite
• Algül, Adnan. İzzüddîn b. Abdüsselâm’ın İslâm Hukuk Bilimindeki Yeri ve Önemi. İstanbul: Çıra Akademi Yayınları, 2017.
• Ali Haydar Efendi, Hocaeminefendizâde. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. Ankara: Diyanet İşleri başkanlığı yayınları, 2020.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Abdüsselâm, İzzeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10.02.2025. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ibn-abdusselam-izzeddin
• Ardogan, Recep. “Teorik Temeller Ve Tarihsel Gerilimler Arasında İslâm Kültüründe Siyasal Muhalefet”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık-2004), 171-189. https://isamveri.org/pdfdrg/D01956/2004_2/2004_2_ARDOGANR.pdf
• Askalânî, Ahmed b. Ali b. Hacer. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379.
• Aydın, M. Âkif. Türk Hukuk Tarihi. 18. Baskı. İstanbul: Beta Yayınları, 2021.
• Baktır, Mustafa. “Hutbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 22 Temmuz 2025). https://İslâmansiklopedisi.org.tr/hutbe
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. Thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. 5. Baskı. Şam: Dâru İbn Kesîr, Dâru’l-Yemâme, 1414/ 1993.
• Cin, Halil- Akgündüz, Ahmet. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1995.
• Çağrıcı, Mustafa. “Emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (17 Haziran 2025). https://İslâmansiklopedisi.org.tr/emir-bil-maruf-nehiy-anil-munker
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî et-Tûsî. İhyâ’u ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, 1431.
• İbn Abdüsselâm, Ebû Muhammed İzzeddin Abdülaziz b. Abdisselâm b. Ebî’l-Kasım b. Hasan es-Sülemî ed-Dımaşkî. Kavâʻidu’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. thk. Taha Abdurre’ûf Sa’d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1414/1991.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr ‘Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe el-‘Absî el-Kûfî. el-Musannef. thk. Sa‘d b. Nasir b. ‘Abdulaziz Ebû Habîb eş-Şisrî. Riyad: Dâru Kunûzi İşbiliyye, 1436/2015.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvîni. Sünenü İbn Mâce. Thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabi, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen-ü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. B.y.:Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, ts.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1425/2003.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdulhalîm b. Abdusselâm b. Abdullâh b. Ebu’l-Kâsım b. Muḥammed. el-İstikâme. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. Medine: Câmiʻatü’l-İmâm Muhammed b. Suʻûd, 1403.
• İbn Vâsıl, Muhammed b. Sâlim b. Nasrullah b. Sâlim. Müferricu’l-kurûb fî ahbâri Benî Eyyûb. thk. Cemâlüddîn eş-Şeyyâl, Haseneyn Muhammed Rebî‘, Said Abdülfettâh Âşûr. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâik el-Kavmiyye, 1377/1957.
• İbnü’l-Attâr Ebü’l-Hasen Alâeddin Ali b. İbrâhîm b. Dâvud b. Süleyman b. Süleyman. Tuhfetü’t-Tâlibîn fî Tercemeti’l-İmâm Muhyiddîn. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl Selmân. Amman: ed-Dârü’l-Esseriyye, 1428/ 2007.
• Karadağ, Bekir. “Emr-i Bil-Ma’ruf ve Nehyi Ani’l-Münker İlkesi Bağlamında Eleştiri Üslûbu”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2019. 109-123.
• Karadağ, Bekir. “Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Fıkıh Mezhepleri Karşısındaki Tutumu ve Sünnî Fıkıh Mezheplerin Mısır’da İstikrar Bulmasındaki Rolü”. Ed. Necati Sümer, Ahmet Aktaş. 1/609-625. Uluslararası Selahaddin Eyyubî Sempozyumu Bildirileri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2017.
• Karadâvî, Yusuf. Min fikhi’d-Devleti fi’l-İslâm. 3. Baskı. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1421/2001.
• Kâsânî, Alâuddin Ebû Bekr b. Mes’ud. Bedâiʻu’s-sanâîʻ fî tertibi’ş-şerâîʻ. Mısır: Matbaʻatü’l-cemaliyye, 1327-1328.
• Kur’ân Yolu. Erişim 16 Nisan 2025. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kütübî, Muhammed b. Şâkir b. Ahmed b. Abdurrahman b. Şâkir b. Hârûn b. Şâkir. Fevâtü’l-vefeyât. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1974.
• Mubârekfûrî, Abu’l-ʿAlâ Muhammed ʿAbdurrahmân b. Abdurrahîm. Tuhfetü’l-ahvezî bi Şerhi Câmiʻi’t-Tirmizî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʻilmiyye, 1431.
• Mustafa, Nevin Abdulhâlık. el-Mu'ârada fi'l-fikri’s-siyâsî el-İslâmî. b.y.:Mektebetü’l-Melik Faysal el-İslâmiyye:1405/1985.
• Mübârekfûrî, Ebu’l-alâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdurrahîm. Tuhfetü’l-ahvezî bi şerhi Câmii’t-Tirmizî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab b. Muhammed b. Abdi’d-Daîm el-Kureşî et-Temîmî el-Bekrî Şihabü’d-Dîn. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Kahire: Dârü’l-Kütübi ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1423.
• Polat, İsmail. Maverdi’nin Siyaset Anlayışı. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Safedî, Salahuddîn Halîl b. Aybek b. Abdullah. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Ahmed el-Ernâût ve Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâs, 1420/2000.
• Şaʻbân, Zekiyüddîn. Usûlu’l-fıkhi’l-İslâmî. İstanbul: el-Mektebetü’l-hanîfiyye, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer, Muhammed b. Cerîr. Târîhu't-Taberî. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Mısır: Dâru’l-Maʻârif, 1386/1967.
• Tantâvî, Ali. Ricâlun mine’t-târîh. 11. Baskı. Cidde: Dâru’l-Minâre, 2011.
• Türcan, Talip. “Anayasa Hukuku”. İslâm Hukuku El Kitabı. Ed. Talip Türcan. 275-298. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Yâfiʻî, Ebû Muhammed ʻAfîfü’d-Dîn Abdullâh b. Es‘ad b. Ali b. Süleyman. Mir’âtü’l-cinân ve ʻibretü’l-yakzân fî maʻrifeti mâ yuʻteberu min havâdisi’z-zamân. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ʻilmiyye, 1417/1197.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. Thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî,1413/1993.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed Cârullah. el-Keşşâf ʻan hakâiki gavâmi’z-tenzîl. 3. Baskı. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-ʻArabî, 1407.
• Zeydân, Abdülkerim. el-Ferdu ve’d-devletü fi’ş-şerîʻati’l-İslâmiyye. Bağdad: Matbaʻatü Selmân el-ʻUzmâ, ts.